İlhan Koman kimdir
Bilim ve sanatı buluşturduğu yapıtlarından sebep Türkiye’nin Da Vinci’si olarak anılan ünlü heykeltıraş İlhan Koman’ın hayat hikâyesidir…
Bugün Google, İlhan Koman’ı unutmadı ve 98. yaşında doodle yaptı. Türkiye’nin yetiştirdiği başarılı bir heykeltıraş olan İlhan Koman, bilim ve sanatı bir ortada buluşturan, yaşatan yapıtlarıyla sanat dünyasında edindiği kendine has yerden sebep, Türkiye’nin Da Vinci’si olarak anılıyor.
Figüratif soyutlama alanında en ünlü, üzerine en çok konuşulan yapıtı Akdeniz Heykeli ise, Türkiye’de bulunuyor. Levent’ten geçenlerimiz onu her gün selamlıyor. Bugün ona manalı, kutlu bir selam vererek geçeceğim…
İyi ki doğdun İlhan Koman!
Çocukluğu
İlhan 17 Haziran 1921’de, Edirne’de, Sevinç Leman Hanım ve Fuat Bey’in oğulları olarak dünyaya geldi. Tabip olan babasından tarafı ailesi, Mohaç Savaşı’ndan sonra Konya’dan Balkanlar’a kadar yerleştirilmiş Türk köylülerindendi. 1880’lerde ise, Yugoslavya’dan Edirne’ye göç etmişlerdi. Anne tarafından ailesine baktığımızda ise, dedesi Mehmet Gurur Aykut Beyefendi, II. Abdülhamid periyodu devrimcilerindendi. Ayrıyeten Trakya Paşaeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurucuları ortasındaydı.
İlhan, 1940’a kadar ailesiyle Edirne’de, Kaleiçi’nde yaşadı; çocukluğu, birinci gençliği daima burada geçti. Ailesinin ortak noktası özgürlüklerine düşkünlükleriydi. Münasebetiyle İlhan’ı da özgür bir çocuk olarak yetiştirdiler. Her yaz İstanbul’a, dedesini ziyarete masraflardı. İlhan’ın burada en çok ilgisini çeken şey Haliç’ten geçen vapurlardı. Onları, öylece durup hiç bıkmadan izleyebilirdi. 5-6 yaşlarındaydı İlhan maket gemiler yapmaya başladığında. En büyük ilhamı ise, hiç kuşkusuz Haliç’te seyre daldığı vapurlardı. Bu gemi sevgisinden sebep, lise sıralarında dahi düşlediği meslek Gemi İnşaatı Mühendisliği idi…
Oysa eğitim hayatının akışı onu farklı yollardan geçirdi. Bu aslında büsbütün hayatının akışıydı…
İlhan, 17 yaşında tüberküloza tutuldu. Durumu günden güne ağırlaşıyor, ailesinin de umudu tükeniyordu. Tedavi için İstanbul’a daha sık sarfiyat oldular. Bu giderek uzayan bir süreçti. Askerlikten de muaf oldu. Çok uzun vakittir fotoğraf yapıyordu. Önünü göremediği süreçte, en azından yeteneğini değerlendirmeye karar verdi ve Akademi’ye başvurdu. Fotoğraflarını ilgili yerlere ulaştırdığında İlhan, artık Hoş Sanatlar Fotoğraf Kısmı öğrencisiydi…
II. Dünya Savaşı’nın en kasvetli günlerinde, bu başlangıç İlhan’ın hayatına güneş üzere doğan aydınlık bir başlangıçtı…
(Soldan sağa: Can Yücel, Ssdi Öziş, İlhan Koman)
Eğitim hayatı
Liseyi de Edirne Lisesi’nde tamamladıktan sonra 1941’de, İstanbul Hoş Sanatlar Akademisi Fotoğraf Bölümü’ne kaydoldu. Çok geçmeden hocalarının dikkatini çekmeye başladı. Antik heykellerden kopya ettiği ve süsleme çalışmaları, gözden kaçacak üzere değildi. Yeteneği çabucak fark edilen bir öğrenci olarak hocalarının tavsiyesiyle gelecek yıl Heykel Bölümü’ne geçiş yaptı. 1945’te okuldan birincilikle mezun olurken İlhan, Rudolf Belling’in öğrencisiydi…
1947’de, Ulusal Eğitim Bakanlığı’nın açtığı imtihanla devlet bursu alarak Paris’e giden sayılı öğrenciler ortasında onun da ismi vardı. Öbür burslu öğrenciler Neşet Günal, Sadi Öziş ve Refik Eren ile Paris’e hakikat yola çıktı. Burada başladığı atölyeye yalnızca 2 ay dayanabilmişti. Zira klasik eğitimi Akademi’de almış ve burada bir daha tekrar etmeyi anlamsız buluyordu. Çoktan başladığı soyut çalışmalarında ilerlemeyi alanında gelişimi açısından daha sağlıklı buluyordu. Burada onun okul bellediği en bedelli yerler, Louvre ve Rodin Müzesi oldu.
Özellikle Louvren Müzesi’ndeki çalışmaları sırasında Mezopotamya ve Mısır sanatının etkisindeydi. Burada geçirdiği süreçte çağdaş akımlara ilgi duyan İlhan Koman, birinci standını de 1948’de, Paris’te açtı. 1951’de bursunun bitmesiyle İstanbul’a, mecburi hizmetle Akademi’sine döndü.
Dönmeden çabucak evvel Paris’te yapacağı son bir şey daha vardı. Mediha Kaptana ile evlendiler. Bu evlilik, onlara bir erkek çocuk verdi…
Türkiye vakitleri
İlhan, Türkiye’ye döner dönmez İstanbul Hoş Sanatlar Akademisi mecburi hizmetine başladı. Buradaki misyonu 1958’e kadar sürecekti…
Bir yandan da özel işler peşindeydi. 1952’de, “Anıtkabir Heykel Yarışması”nda, “Şeref Holüne çıkan merdivenlerin sağındaki kabartma kompozisyonu” birinciliğini elde etti ve rölyefleri Anıtkabir’in çıkış merdivenlerinin doğu kanadını süsledi. 1952-1954 yılları ortası bu proje kapsamında gerçekleştirdiği “Sakarya Meydan Muharebesi” bahisli rölyeflerini hazırlarken, tekrar Paris vakitlerinden izler taşıyan, Mezopotamya ve Mısır sanatının etkisindeydi.
1953’te, Akademi bünyesinde kurulan metal atölyesinde Ali Haydi Bara, Sadi Öziş ve Zühtü Müridoğlu ile çalışmaya başladı. Tekrar tıpkı yıl buradan bağımsız olarak Sadi Öziş ve Şadi Çalık ile “Karametal” ismini verdikleri mobilya atölyesini kurarak, burada çağdaş mobilyalar tasarladılar. Bu atölyenin maddi kaynağını ise, fabrikatör Mazhar Süleymangil sağlıyordu. Bu işe biraz da ek gelir elde etmek maksadıyla girişseler de asıl emelleri elbette sanatsal manada büyümekti. Lakin bir yandan maddi yetersizlikler, bir yandan da ülkenin genel durumu sebebiyle Türkiye sonları dışına çıkamadı. Lakin genel bir perspektifle bakıldığında, bu teşebbüs, Türkiye’de tasarım tarihi açısında değerli bir adımdı…
Hep çok çalışmak ve sanat için üretmek istiyordu. 1955’te, Ali Haydi Bara, Şadi Öziş ve Mimar Tarık Carım ile bir ortaya gelerek Fransız Küme Espas’tan esinlendikleri, fotoğraf, heykel ve mimarinin iş birliğini savunan işler üretecekleri Türk Küme Espas’ı kurdular…
İlhan, 1967’de, Stockholm Uygulamalı Sanatlar Yüksek Okulu’na öğretim üyesi olarak kabul edildi. Tekrar bu devirde yel değirmenleri ve geometrik türevler üzere bilimsel buluşları tescillendi.
1969’da, İsveç’te Sundsvall’da bir alan düzenlemesi müsabakasında ve 1970’te de Örebro Belediye Sarayı önüne konulmak üzere yapılan heykeller için açılan müsabakada da birincilik mükafatlarına layık görüldü…
(Hulda’nın tamir edildiği zamanlar)
İsveç’e yerleşti
İlhan Koman, yaptığı çalışmalar ile 1954’te Ankara Devlet Sergisi’nde ikincilik, 1955’te ise, birincilik ödülünün sahibi oldu.
1958’de, Brüksel’de düzenlenen milletlerarası bir stantta Türk paviyonunu o yaptı. 6 ay süren bu çalışma sürecinde tanıştığı Mimar Ralph Erskine, mimari dizaynlar için form araştırmaları ve yeni çalışmalar için İlhan Koman’ı, İsveç’e davet etti.
Davete olumlu bakan İlhan, bu sırada eşinden de boşanıyordu. Hoş Sanatlar Akademisi vazifesinden de istifa etti ve 1959’da, büsbütün İsveç’e yerleşti.
1965’te, hayatını restore ettirdiği bir gemide yaşamaya başlayacaktı. Hulda isimli bu gemi, İsveç’te bir tersanede Baltık ticaret gemisi olarak üretilmiş ve uzun yıllar da Baltık Denizi’nde gayesine uygun olarak kullanıldı. İlhan Koman, 1965’te bu gemiyi satın aldı; bundan bu türlü ailesiyle yaşayacağı mesken ve yapıtlarını üreteceği atölyesine dönüştürdü. Ölene dek burada yaşadı. Hulda, 2010’da, İlhan Koman Vakfı’nın düzenlediği Hulda Şenliği kapsamında, Stockholm’den İstanbul’a, Hoş Sanatlar Akademisi rıhtımına getirilecekti…
İlhan Koman’ın sanat anlayışı
Tüm yapıtları dinamik olan İlhan Kaman, unsur ve tabiatın istikrarındaki sonsuz devinimin heykellerini yaptı. Türkiye’de son ve İsveç’e gittiği birinci yıllarda, vazgeçilmez gereci mutlaka vazgeçilmeziydi. 1956-1965 yılları ortası ise, İlhan Koman’ın sanat ömründe Demir Çağı oldu. Demir, onun sanatında Orta Çağ’daki demirci ustalarının yaklaşımıyla metal ögeleri da ekleyerek işlediği yapıtlarında en temel gereci oldu. Ona baktığında apayrı şeyler gördüğü muhakkaktı…
Demire olan düşkünlüğü 1965’ten sonra yerine giderek ahşaba bırakmaya başladı. Alışılmış demirden vazgeçmiş de değildi. Bunun yanında bronz, duralit, plastik üzere pek çok gerece de müsaade veriyordu ellerine eşlik etmesi için. Bu devirde iç içe geçmiş nesnelerle konstrüktif tesirin yanında geometrik kullanımı da görülüyordu.
İlhan Koman, hangi etkiyi, hangi materyalle yatmaya çalışırsa çalışsın hepsinde ortak olan, yapıtın seyircisinin de bu sürecin bir kesimi olmasıydı. Kaynakların verdiği örneğe nazaran, -eserlerini takip edenler de çabucak örneği kavrayacaktır- İlhan Koman’ın, Yuvarlanan Bayan ve Derviş isimli heykellerinde hareketi başlatan seyircinin fizikî müdahalesiydi…
Derviş adını verdiği heykeline, ağaçta olduğunu inandığı mistik yaklaşımlar sebebiyle bu ismi vermişti. İlhan Koman, ağacı tamamıyla canlı bir materyal olarak niteliyordu. Bu yapıtında de başrolde yeniden sonsuzluk vardı…
İlhan Koman’ın bakış açısını en çok açıklayan yapıtı kuşkusuz Leonardo idi. Leonardo Da Vinci’nin insan vücudunu üç çemberin içine yerleştirdiği yapıtından ilham alarak kentin boyutlarının insan vücudunun oranlarına uyması gerektiğini gösteren Vitruvius’a göndermede bulunarak desene eklediği dördüncü çemberle, insan vücudunu soyutlayarak barış işaretine dönüştürmüştü. Zira ona nazaran, insan her şeyin ölçüsü olduğu vakit kent, hakikaten yaşanılır bir yer olacaktı…
Akdeniz Heykeli
Akdeniz Heykeli, İlhan Koman’ın Türkiye’deki en değerli ve en bilinen yapıtı. İstanbul’da yaşayanlarımız onu, çabucak her gün görüyoruz. En azından kendi adıma ben görüyorum ve artık bu heykelin kıssasını de bilhassa anlatmalıyım…
İlhan Koman, Akdeniz Heykeli’nde yeniden seyircisini de ona dahil ederek yapmıştı. Onu izleyerek önünden geçen seyircisinin hareketiyle rüzgarda savrulmaya başlıyordu. Zira bu heykelin yarısı metalden, yarısı boşluktandı. İçinde bulunduğu yer da onun bir kesimiydi. Tarifi şudur ki, “Akdeniz Heykeli, dalgalanan, titreşen, deniz kokulu bir ilahedir.”
İlhan Koman, 1981’de Sedat Simavi Görsel Sanatlar Ödülü’nü kazanan bu heykeli, 1980’de, Halk Sigorta için yapmış, Akdeniz Heykeli, Zincirlikuyu’da inşa edilen Genel Müdürlük binasının önüne yerleştirilmişti. Aslında İlhan, heykeline ayrılan bu yerden şad değildi. Esasen heykelini istediği üzere renklendirememişti de. Lakin maddi imkansızlıklar sebebiyle şirketin kaidelerini da kabul etmişti. Ömrü vefa ettiğince Akdeniz Heykeli için gördüğü bunlardı.
2000’de, Halk Sigorta’nın ismi Yapı Kredi Sigorta A.Ş olarak değiştirilince heykelin mülkiyeti de yeni şirkete geçti. Artık Akdeniz Heykeli de bu şirketin rastgele özel mülkünden biriydi ve onun üzerinde haklarını istediği üzere kullanabilirdi. Heykel, bir mühlet Galatasaray Meydanı’nda sergilendi. Daha sonra da şimdiki yeri olan Levent’e, beton bloklar ile otoyol ortasına getirildi…
Bu yapıtı yaparken esin kaynağını kendisi şöyle açıklıyordu İlhan Koman: “İnsanın kucaklaşması, sevgisi anlatılırken Akdeniz aklıma geldi. Akdeniz büyüktü, bizden bir denizdi. Kucak açmayı bu isimle anlatmak istedim. Sevgiyi ve kucaklaşmayı anlatırken bir bayanın bütünlüğünden yararlanmak istedim.”
İlhan Koman’ın yakın dostu Güneş Karabuda ise, heykelin konulması gereken yerle ilgili hatırladığı dostunun hatırladığı görüşünü şöyle tabir ediyordu:“Şöyle güneyde bir Akdeniz kentinin liman girişine konsa, gelen geçen gemiler ona düdük çalsa, selam etse; hoş olurdu.”
İlhan Koman öldü
İlhan Koman, 1986’da, İsveç’in başşehri Stockholm’de hayata veda etti. Hayatını evvel özgürlüğü, sonra sanatı üzerine kuran sanatçı, dünya yaşıyla 65 yaşındaydı. Vasiyet ettiği üzere cesedi yakıldı ve külleri hayatının büyük bir kısmını yaşadığı pozisyon prestijiyle üzerinde geçirdiği Baltık Denizi’ne savruldu…
Ülkemizde en bilinen yapıtı Akdeniz Heykeli! Çoğunluğu ise, Stockholm’de 20 kadar kentin sokak ve meydanlarını süslüyor. En ünlü, en beğenilen yapıtı Leonardo’ya Selam ise, Stockholm Mimarlık Yüksek Okulu’nun önünde… Heykellerine duyduğu tutku, hayatında ve yapıtlarındaki dinamizm ve sanat dünyasında kendine mahsus edindiği yer ile bir İlhan Koman geçti bu dünyadan…
En çok sanat ismine,
İyi ki…
Damla Karakuş
Not: Biyografisini okumak istediğiniz bireyleri lütfen bizimle paylaşın.
Instagram:
