Halil İnalcık kimdir
Tarih alanındaki değerli çalışmaları, yetiştirdiği öğrencileri ve geride bıraktığı mirasıyla, Tarihçilerin Kutbu ismiyle tanıdığımız Prof. Halil İnalcık’ın hayat hikâyesidir…
Prof. İnalcık, yaşayan tarihti. Onunla tıpkı yüzyıla denk gelmiş olmak, kitaplarını okuyor olmak ne büyük şans! O, değerli tarih araştırmaları ve yetiştirdiği öğrenciler sebebiyle Şeyh-ül Müverrihin, ani Tarihçilerin Piri diye anılıyor. Bir de Tarihçilerin Kutbu! Hakkında söylenecek çok şey, ona edilecek ne çok teşekkürümüz var… Birinci cümlelerim, ondan olsun. Türk tarihçilerine verdiği öğütlerle başlayalım:
“Türk tarihçilerine bir teklifte bulunmak gerekirse diyebilirim ki, sürekli evraklara sadık kalın. Şayet hakikati ortaya çıkarırsanız bu hep bizim lehimizedir, zira bugüne kadar tarihimiz hakkında yazılanların birçok ya palavradır, ya çarpıtmadır. Şayet mübalağa yaparsanız kendinizi kabul ettiremezsiniz, sizi ciddiye almazlar.”
Çocukluğu
Halil, 7 Eylül 1916’da, İstanbul’da, Seyit Osman Nuri ve Ayşe Bahriye çiftinin çocukları olarak dünyaya geldi. Aslında bu cümleyi keskin bir halde kurmak hakikat değil. Zira tüm ömrü boyunca kendini adayacak olan Halil, aslında doğum tarihini hiçbir vakit bilmedi. O da kendine 7 Eylül’ü doğum günü olarak seçecekti. Bir tarihçi olarak, kendi başlangıcına da kendisi karar vermişti…
Aslında Halil’in tarihinin öyküsü Kırım’da başladı. Dedesi Kırımlı bir müezzindi. Osmanlı’nın son periyotlarında Kırım’da artan Rus baskısı üzerine babası Seyit Beyefendi İstanbul’a geçmiş; onun da yazgısı buradan şekillenmeye başlamıştı. Halil, İstanbul’da doğsa da, Kırım’a uzanan köklerini hiç unutmadı. Hatta tarih çalışmalarına köklerinden başlayacaktı…
Seyit Beyefendi, İstanbul’a göçtükten sonra burada ömrünü kazanmak için ticarete başlamıştı. Evvel bakkal işletti. Akabinde da kolonya ticaretine başladı. Babası, Halil’in en değerlisiydi. Ondan erken ayrılacağını bilir üzere anlarını hafızasına kazıyordu. Tarihe ilgi duymaya da birinci çocukluğunda babasının onu götürdüğü yerlerde büyülendiğinde başlamıştı. Yıllar sonra babasıyla ilgili bir anısını şöyle anlatacaktı:
“Babam bir gün beni Aya İrini, Bizans kilisesine götürdü. Orada yeniçeri, sipahi, harem ağalarının balmumu heykelleri benim çocuk ruhumda derin izler bırakmıştı. Bugün bile bu diğer âleme ilişkin tiplerin esrarlı görünüşleri hafızamdan silinmemiştir.”
Çocukluğu, savaş periyoduna denk gelmişti ve ilerleyen yılların da pek bir farkı olmayacaktı. Bununla birlikte babasıyla geçireceği vakit da dolmuştu. Kolonya ticaretinde ilerleyen Seyit Beyefendi, ticaret yapmak için Mısır’a gitti. Halil, babasını yolcu ederken, onu son sefer gördüğünden habersizdi. Seyit Beyefendi, Mısır’dayken ömrünü yitirmişti. Acısı, Halil’in yüreğini yaktı da geçti…
1924’te, ailesi Ankara’ya yerleşmişti. 1923’te başlayan eğitim hayatı, Ankara Gazi Mektebi’nde devam etti. Babasının olmadığı bir hayatta Ayşe Hanım için de hayat zordu. Aile dostları ve komşularının yardımı ile toparlanmaya çalıştılar. Pek çok şeylerinde daima yanlarındaydılar. Olağan bir yandan eksik kaldıkları yerler de oluyordu. Örneğin Soyadı Kanunu devrinde bu resmi süreçlerle komşuları ilgileniyordu. Vatanperver bir aile olduklarından Bozkurt soyadı almak istiyorlardı; Halil Bozkurt. Fakat komşuların resmi süreçlerde gecikmeleri üzerine nüfus memurunun tesadüfen verdiği İnalcık soyadını aldılar…
Eğitim hayatı
Halil’in eğitim hayatı aslında tam olarak babasız kaldığında başladı denebilir. 1930’a kadar devam ettiği okulun üzerine, haylaz ve dur durak bilmez bir çocuk olan Halil için kaçınılmaz karar verildi. Halil Sivas Muallim Mektebi’nde yatılı okuyacaktı. Burada güç günler geçiren Halil, sonunda soğuktan hasta olmuştu. Bir çocuk olarak vücudu bu zorluğu kaldıramıyordu. Üstelik babasının yokluğunun üzerine, kuşkusuz artık kendini burada daha da yalnız hissediyordu. Annesine, kendisini bir öbür okula göndermesi için yalvardı. Bunun üzerine evvel Ankara’ya dönen Halil, ortaokulu Ankara Gazi Muallim Mektebi’nde tamamladı.
1932’de, Balıkesir Necatibey Muallim Mektebi’nde lise tahsili başladı. Bu okul, eğitim hayatı açısından enfes kazanımlar sunmuştu. Edebiyat Tarihçisi Abdülbaki Gölpınarlı ve Fizik Öğretmeni Nusret Kürkçüoğlu en bedelli öğretmenleriydi. 1935’te mezun oldu. 14 yaşında girdiği bu okuldan 18 yaşında donanımlı bir genç olarak ayrılıyordu. Artık bir yol ayrımındaydı ve önünde iki seçenek vardı. Ya Anadolu’da bir yerlerde öğretmenlik yapmaya başlayacak ya da ömür uzunluğu sürecek bir eğitime birinci adımı için üniversite okuyacaktı. Halil, hayatını değiştirecek o kararı verdi…
Doç. Dr. Halil İnalcık olmaya hakikat
Halil, 1936’da, Atatürk’ün tarih tezini bilimsel temeller üzerinde taşımak hedefli kurduğu Ankara Üniversitesi Lisan ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Yeni Çağ Tarihi Bölümü’nde okumaya başladığında, hayat uzunluğu tahsilinin bitmeyeceği bir tarih seyahatine çıkmıştı. Bu o denli bir seyahatti ki, Halil’in yoluna daima aydınlatacak, kıymetli isimler çıktı. Fuad Köprülü, Muzaffer Göker, Yusuf Hikmet Bayur, Şemsettin Günaltay bedelli öğretmenleri ortasındaydı. Bilhassa Ortaçağ Tarihi dersini aldığı hocası Fuad Köprülü, Halil üzerinde ziyadesiyle tesirli oldu. Bütün meslek ömrü boyunca daima onu örnek alacaktı. 1940’ta mezun olduğunda, mezuniyeti için Timur üzerine hazırladığı Fuad Köprülü’nün dikkatini çektiğinden, fakültede kalarak Yakın Çağ Tarihi Bölümü’ne asistan oldu. Tarihe duyduğu bu heyecanlı merak, artık onu resmen akademik hayata taşımıştı.
1942’de, “Tanzimat ve Bulgar Meselesi” isimli doktora tezini verdi. Tezini iki yılda tamamlamış ve doktora unvanını almıştı. Çabucak akabinde 1943’te de, “Viyana’dan Büyük Ric’ate Osmanlı İmparatorluğu ve Kırım Hanlığı” isimli teziyle doçentliğe yükseldi. Artık o, Doç. Dr. Halil İnalcık idi. Çok uzak değil, 1947’de de Türk Tarih Kurumu Üyeliği’ne seçilecekti…
Doktora tezine dönecek olursa, Halil, bu tezi, İstanbul arşiv evrakları üzerinde yaptığı çalışmalar sonunda hazırlamıştı. Her manada epey başarılı bir tezdi; hatta tez olmaktan ileriye de gitmişti. Tarafsız bir müşahedeyle hakikat bilgiler içeren bu çalışma, Türk Tarih Kurumu tarafından basıldı. Tüm ilgiler üzerindeydi. Bulgar elçiliğinden bir ziyaret heyeti, bu tezin Bulgar tarihine katkılarından ötürü teşekkürlerini sunmak için periyodun dekanı Enver Ziya Karal’ı ziyaret etti. Bu Halil için büyük bir başarıydı…
Yıllar sonra doktora tezinden yola çıkarak, tarih konusunun hassasiyeti ve geldiği noktada şöhretli bir tarihçi oluşunu şöyle değerlendirecekti Halil İnalcık:
“Arşivlerde 1432 yılına, II. Murat periyoduna ilişkin bir tımar defteri buldum. Bu, arşivimizdeki en eski defterdir. Onu 1954’te neşrettim. Bu Arnavutluk’a ilişkin bir defterdi ve Arnavutluk tarihine yönelik çok kıymetli sıkıntıları çözmemize yardımcı oldu. Ben şayet şöhretli bir tarihçi olmuşsam, bunu Türk arşivlerine borçluyum. Bu arşivler çok önemli ve çok zengindir. Toplumsal bilimlerle uğraşan Türk bilim adamları bu arşivler sayesinde değerli çalışmalar yapabilirler ve Türkiye’nin toplumsal bilimlerdeki başarısı bizi Fransa’nın yanına yerleştirir. Ancak vakit zaman arşivlerimizin idaresinde anlaşılmaz bir fikir hakim oluyor. Vesikaların tamamını alamayacağımız söyleniyor. Son olarak, 1989 yılında defterlerin fotokopilerinin tam olarak çıkışı yasaklandı. Bugün bunların lakin üçte birini alabilirsiniz. Evvelce bu kural geçerli olsaydı ben Tanzimat ve Bulgar Sıkıntısı başlıklı tezimi ortaya çıkaramazdım. Bu vesikaların açıklığı sayesinde bütün dünya çarpıtmalardan kurtulmuş gerçek tarihimizi öğrenecektir. Vaktiyle, Köprülü’nün Dışişleri Bakanı olduğu vakitlerde tam açıklık vardı. Macarlar kendileri ile ilgili defterlerin fotokopilerini aldılar ve Macarca’ya çeviri ettiler. Macarlar bugün kendi kayıtlarında Türkler aleyhine olan kısımları düzeltiyorlar. Macar tarihini sadece Macar vesikaları ile yazarsanız çok düşmanca sonuçlara varırsınız, ancak Türk vesikalarını da kullanırsanız daha istikrarlı bir tarih ortaya çıkar. Bunu bu türlü yapmamak bizi Türk tarihinin gerçeklerini öğrenmekten alıkoyar.”
,
Halil İnalcık evlendi
Kendini öğrenmeye adamış bir genç için aşk da uzaklarda olamazdı elbette. 1945’te evlendiler, Arap Lisanı ve Edebiyatı Bölümü’nde, Arapça derslerinde tanıştı Şevkiye Işıl ile. Bu evlilik, 1948’de, onlara “Günhan” ismini verdikleri bir kız çocuğu getirdi.
İngiltere günlüğü ve profesörlük
İnalcık, 1949’da, İngiltere’ye gitti. Burada British Museum’de, Türkçe yazmalar üzerinde çalışacaktı. Bir yandan da İngilizce öğreniyordu. İnalcık, yıllar içinde birikimlerine pek çok lisan ekleyecekti. Bir röportajında kendisine yöneltilen, “Hocam, kaç lisan biliyorsunuz?” sorusunu şöyle yanıtlayacaktı:
“Madem sordunuz söyleyeyim, ben Fransızca ile başladım. Fransızcam çok güzeldi. Fransızca’dan sonra, üniversite bittikten sonra İngilizce öğrendim. İngiltere‘de bir buçuk sene kaldım. Ondan sonra doçent iken Farsça’yı öğrendim. Farsçam güzeldir,yani o ağır Farsça metinleri okuyup anlayabilirim. Arapça için ben Beyrut’ta 6 ay kaldım, orada Filistinli genç bir mülteci ile bir arada 6 ay Arapça tahsil ettim.”
İnalcık, ayrıyeten Almanca ve İtalyanca da biliyordu. Burada Calendar of State Papers serisinde, Osmanlı tarihi üzerine kaynakları toparladı. Ayrıyeten Public Record Office’te de Osmanlı ile ilgili kaynak taraması yaptı.
1950’de, Paris’te düzenlenen bir tarih kongresine katılarak tarihçi Fernand Braduel ile tanışma fırsatı buldu. 1951’de ülkesine döndü ve tıpkı yılın yazında Bursa Ser’iyye Sicilleri üzerine çalışmaya başladı. Çalışmaları ve teşebbüsleri sonucu siciller, Topkapı Sarayı’nda bulunan atölyede ciltlendi ve muntazam halleri ile Bursa’ya gönderildi. Çalışmaya, üretmeye ve daima öğrenmeye devam ediyordu. 1952 Haziran’ında, “Viyana Bozgun Yıllarında Osmanlı-Kırım Hanlığı İşbirliği” adlı teziyle nihayet profesörlüğe yükseldi.
(İlber Ortaylı ile)
Başarılı öğrencisi İlber Ortaylı
Prof. İnalcık, 1953-1954 ders yılında, Columbia Üniversitesi tarafından konuk öğretim üyesi olarak davet edildi. Araştırmacı ruhu ile hayatına yeni çentikler atıyordu. Kelam konusu tarih olduğunda, koşar adım ilerliyordu. 1956-1957’de birtakım araştırmalar için Harvard Üniversitesi’ndeydi. 1957’de ülkesine dönerek mezun olduğu fakültede ders vermeye başladı. İşte ileride ismi kendisi ile birlikte anılacak öğrencisi ile bu devirde karşılaştı: İlber Ortaylı!
Kuşkusuz Ortaylı’nın, hocası Prof. İnalcık’tan öğrendiği en hoş şey, “Oldum!” demeden, daima olma yolunda olmaya devam etmekti. Prof. İnalcık, 1960-1961’de, Arapça öğrenmek için Beyrut’a gitti. Öğrenciliğinden itibaren daima bir modülü olduğu fakültesinden, 1972’de emekli olacaktı…
Prof. İnalcık’a, Amerika daveti
Prof. İnalcık, mesleğinden emekli olsa da, içinde taşıdığı araştırma ruhundan uzaklara gidememişti. Emekliliğinin akabinde Chicago Üniversitesi’nden aldığı daveti kıymetlendirerek Amerika’ya gitti. Bugüne dek Columbia, Pennsylvania, Harvard, Princeton Üniversitelerinde ziyaretçi profesör olarak verdiği derslerinin üzerine artık kalıcı olarak buradaydı. Bu davet tıpkı vakitte Prof. İnalcık’ın, Chicago Üniversitesi’nde, Osmanlı Tarihi Kürsüsü kurması da demekti. Burada tarihi çalışmalarını sürdürdü ve 1973’te, “The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600” ismini verdiği kitap çıktı ortaya. Birçok lisana çevrilen bu eser, alanında en çok okunan kitaplardan oldu.
Buradaki misyonu ve araştırmaları boyunca Ortaylı, Prof. İnalcık’ın tekrar öğrencisiydi. Ortaylı, “Hayat Nasıl Yaşanır” kitabında da dediği üzere, onu bir yerlere taşıyacak öğretmenlerin peşinden gidiyordu. 1986’da Prof. İnalcık, Chicago Üniversitesi’ndeki misyonundan de emekli olmuştu.
Hayat arkadaşını kaybetti
1989’da, karısı Şevkiye Hanım yaşama gözlerini yumdu. Prof. İnalcık’ın ise yaşayacak bilgi dolu çok yılı vardı… Bugüne dek de geçen bu ağır çalışma devrinde, tek ıstırabı karısına yeteri kadar vakit ayıramamış olmasıydı. “Ömrüm boyunca adeta bir kesiş üzere çalıştım.” dediği bir röportajında, karısı Şevkiye Hanım’ı onurlandırdığı şu cümleleri de ekliyordu:
Diğer çalışmaları
Prof. İnalcık, Osmanlı-Türk tarihi araştırmalarının yalnızca bir araştırma olmaktan çok öteye gitmesini istiyordu. Ortaya koyduğu bilgiler, en üst seviyede paylaşılıp tartışılmalıydı. Bunun için birinci kere 1977’de, Hacettepe Üniversitesi’nde olmak üzere toplamda 11 milletlerarası konferansın kurulmasına öncülük edeceği, “International Association for Social and Economic History of Turkey” adlı bir memleketler arası birlik kurdu.
Türkiye’ye döndükten sonra 1993’te, Bilkent Üniversitesi’nde Tarih Bölümü’nü açtı. Bundan bu türlü Bilkent Üniversitesi’nde, Osmanlı Tarihi Bölümü’nde, 23 yıl boyunca yüksek lisans ve doktora öğrencilerine seminer dersleri verecekti. Ayrıyeten 2003’te burada, “Halil İnalcık Center for Ottoman Studies” ismini verdiği bir merkez kurdu. Yıllardır pek çok arşivden topladığı evraklar, defter kopyaları, yarım kalmış araştırmaların metinleri ve emek emek bir ortaya getirdiği daha pek çok pahalı gereci bu merkeze bağışladı.
Prof. İnalcık, bugüne dek dünyanın çeşitli üniversitelerinde çok kere fahri doktora unvanı almıştı. 20. yüzyıl sona ererken de, Cambridge’de bulunan Memleketler arası Biyografi Merkezi, kendisini dünyada toplumsal bilimler alanında kıymetli 2000 bilim adamı ortasında gösterdi. 1991’de de, Türk tarihi ve kültürü için gayreti ve alanında katkılarından sebep, Dışişleri Bakanlığı, Prof. İnalcık’ı, Yüksek Hizmet Madalyası’na layık gördü…
Prof. İnalcık, 2005’te, Emine Çaykara ile yaptığı söyleşiyi içeren, “Tarihçilerin Kutbu – Halil İnalcık Kitabı” isimli, hayatını ve tarihçiliğini anlattığı kitabı yayımladı…
Nasıl âlâ bir tarihçi oldu
Her şeyden değerlisi elbette dur durak bilmez bir araştırmacı ruha sahipti. Çalışmaktan hiç yorulmamasının yanında bildiği yabancı lisanlar, araştırmalarının en büyük kurtarıcısıydı. Böylelikle öbür lisanlarda de kusursuz araştırmalar ve yayınlar yapabiliyordu. Hal bu türlü olunca yurt dışında pek çok üniversiteden davetler aldı ve buralarda fahri doktora unvanıyla onurlandırıldı.
Prof. İnalcık, 1986’da Amerikan Akademisi, 1993’te de British Akademi’ye üye seçildi. O, memleketler arası alanda değer arz eden birinci tarihçimizdi. Âlâ bir tarihçi olmakla yetinmedi; düzgün bir öğretmen oldu. Araştırmalarından yararlarını kendisiyle birlikte götürmek niyetinde değildi. Soluğu yettiğince aktardı. Bunun yanında Türk tarihini gelecek jenerasyonlara de aktarmak için arşivini bağışladı. O, her vakit öğrenmeye açık beyinlerin kaynağı olmayı amaçlamıştı.
Tarihe adadığı ömründe, tarihçiliğimizi, gayesini kendi cümleleriyle şöyle söz ediyordu:
“Türk tarihçiliği gelişiyor. Geçmişte iki büyük üstat var: Fuad Köprülü, Ömer Lütfü Barkan. Bu iki usta Türk tarihçiliğine getirdikleriyle bir istikamet vermiştir. Bugün tarihimizi onların yolunda uygun inceleyebilmek için, Osmanlıcaya hâkim olmak, bunun yanında batı tarihçiliğini düzgün izlemek gerekir. Bana, siz bütün mesleğiniz boyunca ne yaptınız diye sorarsanız şunu söyleyebilirim: Bütün uğraşlarım Türk tarihçiliğini çağdaş tarihçilik seviyesine çıkarmaktır. Benim tarih anlayışım devletlerin tarihini ortaya çıkarmaktan fazla halkın tarihini, halkın geçmişte nasıl yaşadığını, toplumsal hayatını, iktisadını, gündelik yaşantısını ve bunları belirleyen koşulları ortaya çıkarmaktır. Bizim tarihçiliğimiz ise bu bahislere yeni yeni ilgi duyuyor.”
Prof. Halil İnalcık öldü
Prof. İnalcık’ın nefesi 100 yıla yetmişti. O, asırlık bir tarih kitabıydı. 25 Temmuz 2016’da, Ankara’da tedavi gördüğü hastanede çoklu organ yetmezliği nedeniyle hayata veda etti. Arkasında koskoca bir arşiv bırakmıştı. Yaşadığı vakte sığdırdığı sayfalarca araştırmayı, ülkesine miras bıraktı…
Cenazesi, Bakanlar Konseyi kararı ile Fatih Sultan Mehmet’in türbesinin de bulunduğu Fatih Camii Haziresi’ne defnedildi. Akabinde Bilkent ve Ankara Üniversiteleri başta olmak üzere pek çok yerde anma merasimleri düzenlendi. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın talimatı üzerine Prof. İnalcık için özel bir kabir de yapıldı. 22 Temmuz 2017’de tamamlanan, klâsik Osmanlı kabirleri stilinde hazırlanan bu “ulema kabri”, Ahmed Cevdet Paşa’nın kabri örnek alınarak yapılmıştı. Mermerden yapılan, yazma ve motifleri altın varak ile süslenen kabrin üzerine ayak ve baş kısmında olmak üzere iki üstüvâni (silindir) dikildi. Bu çalışmalardan taşları Semih İrteş imal ettirirken ayak kısmındaki silindirin klasik tezyinatını Sabri Mandıracı yazmıştı. Bu çalışma el ile işlendi.
Eserleriyle Osmanlı-Türk tarihine ayna tutan, tarihe verdiği bedeli çok çalışarak taçlandıran, araştıran, öğrenen, öğreten, üreten bir Halil İnalcık geçti bu dünyadan…
İyi ki…
Damla Karakuş
Not: Biyografisini okumak istediğiniz şahısları lütfen bizimle paylaşın.
Instagram:
