Adalet Ağaoğlu kimdir

Daha çok roman ve hikaye tipindeki yapıtlarıyla tanınan, 20. yüzyıl Türk Edebiyatı’nın en kıymetli romancılarından biri olarak kabul edilen Adalet Ağaoğlu’nun hayat hikâyesidir…

Hayatının sırrını yaşayarak ve yazarak keşfetmiş, ömrünü yazmak üzerine düzenlemiş bir bayan; Adalet Ağaoğlu!

“Bu kadar uzun yaşamayı istemezdim, dünyanın bu halini görmeseydim.” diyordu. Bilhassa hayat arkadaşı Halim Bey’in vefatından sonra yarım kalmış hissediyordu. Yeniden de yazmak, hayatının en büyük gerçeğiydi. Her şeyden vazgeçebilirdi; ancak yazmaktan asla. Ve yazmaktan öğrendiğini hiçbir yerden öğrenmediğini düşünüyordu. Muhakkak ki dünyaya yazmak için gelmişti. Artık vazifesini tamamlamış olmanın huzuruyla bir sonsuzluk hali varsa dediği seyahatine çıktı.

Kapısında kaçtır beklediği mevt, bugün geldi…

Çocukluğu

Adalet, 23 Ekim 1929’da, Ankara Nallıhan’da Hafız Mustafa ve İsmet Sümer çiftinin dört çocuğundan ikincisi olarak dünyaya geldiğinde ailesi, ona ‘Fatma İnayet’ ismini verdi. Daha doğrusu ona bu ismi onu doğurtan ebe bayan vermişti. Bir ada sahip oluşunun da uzun bir öyküsü vardı. Kardeşleri Cazip bir tabip, Güner oyun müellifi ve oyuncu, Ayhan iş insanı olurken, Adalet yolunu yazarlıkta çizecek, ülkenin bilhassa dik duruşu ile tanıdığı bir bayan muharrir olacaktı…

Hafız Mustafa Beyefendi, Osmanlı’nın aydın bir adamıydı. Fakat hayatları bir değişimin kıyısına denk gelmişti. Cumhuriyet’in ilanı ülkenin vaziyeti ile birlikte her bir haneye de yeni bir yazgı çizmişti. Bu değişime ayak uydurmak epeyce sıkıntı olsa gerekti. Hafız Mustafa Beyefendi, Nallıhan’da, o periyotta bu türlü kazalarda ‘rüştiye’ denen lise dengi okulda, bir yandan da din okulunda okumuştu. Bir yandan hafızken bir yandan Osmanlı Dönemi’nde Rusça dahi öğrenmişti. Bir yandan da vakti gelince aileden kalma ipek kumaş dükkânını yönetim etmeye başlamıştı…

Annesi İsmet Hanım ise, Boşnak kültüründen geliyordu. Adalet de, manzarası prestijiyle anne tarafına, Saraybosnalılara benziyordu. Açık kumral saçları ile öbür bir havası vardı ve gözden hiç kaçmadı. Buradaki asıl konu şu ki, anne ve babası ortasındaki kültür farkı yıllar uzunluğu hiç hissedilmedi. Çocuklar bir günden bir güne hiç hengameye şahit olmadı. Barışın hasıl olduğu bir ortamda nasıl yaşadıkları Adalet’i tahminen çocukken değil; ancak yıllar sonra şaşırtmış ve onların nasıl bir dramdan geçtiği üzerine derin derin düşünmüştü. Ve bu niyet elbette aktarılmaya bedel bir yazıya da dönüştü. Bir röportajında bu durum için şöyle diyordu:

“…Bunu düşündüm, taşındım. Olsa olsa bir dayanışmayla olur dedim. Zira biliyorsun Cumhuriyet kurulduktan sonra, evvel alfabe değiştirildi. Eski Türkçe bırakıldı, Latin harflerine geçildi. O yaştakiler, o vakit Kurtuluş Savaşı’ndakiler birden teğe ikilem içine düştüler. Onların dramı yazılmayı hak eden bir mevzu diye düşündüm.”

Hafız Mustafa Beyefendi, kumaşları İstanbul ve Bursa’ya götürüyor ve orada satıyordu. Bilhassa İstanbul’un işgal periyodunda çok fazla kumaş talebi vardı ve Hafız Mustafa çok çalışıyordu. Bulunduğu kazadan bu lokasyonlara kumaşları götürmek ya da oradan dönmek de farklı bir meziyetti. Hafız Mustafa tren istasyonuna kadar at sırtında gidip kalan yolu trenle tamamlıyordu.

Ve bir yandan da kültür farklılıklarında annesinin tesirini, ki bu Adalet’in müellifliğini da etkilemişti, ihtimamlı buluyordu. Ve evet, en çok onların yaşadığı dramı anlayamadığı üzerine düşünüyordu. Bu bahiste ise, şunları söylemişti bir röportajında:

“Bunu biraz da anneme bağlıyorum. Zira annemiz Saraybosna göçmenlerinin kızı, ikisi el ele veriyorlar. Babam tıpkı vakitte ileri derece miyoptu. Babamın tıraşını hamam tasında annem yapardı. Kravatını annem bağlardı. O denli yetiştirildik ki dinden bahsetmek bile ayıptı. Birinci romanımın da Aysel’in babası Salim Beyefendisi; işinde, gücünde, namuslu bir adam olarak yazdım fakat asıl dramlarını yazamadım. Babam eski Türkçe biliyor. Babam mescitte namaz kıldırırken, aydın bir kişi aslında ama birden teğe bilgisiz durumuna düşürülüyor zira Latin alfabesini konuşması kolay olmuyor, o denli bir dramlar var, kökten değişimler âlâ; fakat sabır istiyor. Geçen gün Atilla Dorsay bana geldi, ona dedim: ki Atilla biliyor musun, biz anne babalarımızı hiç anlamadık! O yanlış anlamış, “Sağken onlara bakamadık, yardım edemedik” diye anlamış. Ben halbuki Cumhuriyetin birinci nesilleri olarak anne babalarımızın dramını anlayamadık demek istedim.”

Eğitim hayatı

Adalet, yıllar sonra eğitim hayatını şu cümle ile özetlemişti aslında:

‘O yasa olmasaydı, ben muharrir olamazdım.’

Cumhuriyetin ilanının akabinde pek çok bahiste yeniliğe gidilmiş, yasalar çıkartılmıştı. Bunlardan biri 1933’te çıkan kız çocuklarının ilkokula gönderilmesi üzerineydi. Bunu yapmayan aileler mahpusa atılacaktı. Adalet 5 yaşına bastı basacak. Ve şimdi nüfus kağıdı bile yoktu. 7 yaşında gösterildi ve okul macerasına birinci adım bu türlü atıldı.

Adalet, ilköğrenimini Nallıhan’da tamamladı ve akabinde ilkokul bittiğinde, eğitime devam edebilme konusu gündeme geldiğinde, annesi İsmet Hanım’ın gönlü kızının öteki bir kente gitmesine razı olmamıştı. Böylelikle 1938’de, Ankara’ya taşındılar. Ankara Kız Lisesi’ne kaydolan Adalet, 1950’de pırıl pırıl bir genç kız olarak Ankara Üniversitesi Lisan ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Fransız Lisanı ve Edebiyatı Bölümü’nden mezun oldu…

Bu süreç için bir yasaya bir de babasına minnet duyuyordu Adalet. Hafız Mustafa Beyefendi dindar bir adamdı. Hoş sesi ile hatim indirmişti. Hafızdı ve yalnızca kızı okusun diye her şeyi gerisinde bırakıp Ankara’ya taşınmıştı. Üstelik kolay da olmamıştı. Birinci taşındıklarında Ankara’da, eski bir Ankara konutunda oturmuşlardı. O devirde çok çocuklu ailelere verilecek mesken bir sebepten yoktu. Hafız Mustafa da Nallıhan’daki her şeyi satıp orijinal bir başlangıç yaptı ailesiyle. Yenimahalle’de, İtalyan bir mimarın elinden çıkmış bir apartmanı satın aldı. Bir anda Batı’nın izleri, ömürlerinin bir modülü oluverdi. Adalet, genç kızlığa adım atarken artık manav bile onu içeriye ‘Buyurun Matmazel!’ diye davet ediyordu. Bu hitaptaki en büyük sebep anne tarafına benzemiş olmasıydı. O vakit kıkır kıkır güzeline giden bu sözcüğün, kendisine neden matmazel dendiğini sonradan anladı.

Bir de şu husus var ki, mesken içinde ona Adalet deseler de, kimlikte yazan ‘Fatma İnayet’ isminden habersizdi. Bir yandan da ona seslenilen ismin de yükünü taşıyamadığı oluyordu. Nallıhan’da okurken, çarşıda esnaf arkası sıra ‘Adalet, nisavet, yaşasın millet!’ diye marş tutuyordu. Küçük bir kız vücuduyla konuta koşan Adalet de, ‘Anne ne olursun adım değişsin.’ diye ağlıyordu. Bu mevzuyu bir röportajında şöyle anlatıyordu:

“… Çok ağlardım, ‘Anne ne olursun adım değişsin!’ “Ne olsun kızım?” sıkıntısı, ‘Neriman olsun’ derdim. Günlüklerimde de yazmışım herhalde. Herhalde dansöz falan gördüm sahnede Neriman olsun istedim. (Gülüyor)”

Adalet, isminin kimlikte ‘Fatma İnayet’ yazdığını da Ankara’da, ortaokulda avluda sıraya koyulup isimleri okunduğunda öğrendi. Kimse ‘Adalet’ dememişti. Bu olaydan sonra babası kızının ismini mahkeme kararıyla nüfus kağıdına da yazdırdı…

Minnet duyduğu babasına karşı bir yandan da, hissini karşılayacak gerçek sözcük sanırım bu- mahcup hissediyordu. Ve şöyle anlatıyordu:

“Biz cumhuriyetin 2. nesli sayılırız. Anne ve babalar bu değişime kolay ayak uyduramazlar. Herkesi alışkanlıklarından kolaylıkla vazgeçiremezsin. Biz Cumhuriyet prensiplerine nazaran yetiştirilen çocuklar olduğumuz için anne ve babalarımızı “gerici” görmeye başladık. Ben uzun mühlet ‘Babam Hafız’ demeye utandım. Sonradan anladım ki aptalmışız, asıl dram, romanlık dram onlarınki. Ani değişime ayak uydurmak kolay değil. Benim babam dini eğitim aldığı halde bu değişime güzel ayak uydurmuş. Düzgün ayak uydurmuş ki beni okutabiliyor.”

Babası, gözünde kusursuz; fakat bir yandan da çok sıkışmış ve zorluklar yaşamış bir adamdı. Çocuklarını, ailesini hiçbir şey yapmaya zorlamadığı üzere, onlar için çalışıyordu. Eski devir terbiyesinden gelse de, değişimlere ayak uydurmuştu. Bu onun için belirli ki hiç kolay olmamıştı; fakat çocukluk periyotlarında bunu evlatlarına hiç hissettirmemişti. Bu, Adalet’in babasına en büyük hürmet duyma sebeplerinden birincisiydi. İkincisi ise, dürüstlüğü ve çalışkanlığıydı…

(Soldan sağa: Emre Kongar, Adalet Ağaoğlu, İlber Ortaylı)

Edebiyata birinci adımlar

Adalet, şiirler yoluyla edebiyatla ortasında bir bağ kurmaya başladığında lise sıralarındaydı. Orhan Veli, ‘Garip’ kitabını birinci Adalet’e imzalı olarak vermişti. ‘Dev Şair’ diye imzalamıştı. Birbirlerini hoşa teşvik ettikleri güzel bir arkadaşlıkları vardı. Sonra her gece bir roman kısmı yazıyor, sonraki gün okulda en yakın arkadaşları Leman, Sevim ve Fahire’ye okutuyordu. Kızlar, her sabah heyecanla Adalet’in yazdıklarını tefrika roman okur üzere okuyorlardı. Adalet, durduramadığı bir aşka yazıyordu. Yazıya olan bağlılığını, yıllar yıllar sonra bir röportajda kendine yöneltilen soruda olduğu üzere arkadaşlığını, şöyle tabir ediyordu:

“Arkadaşlık… O denli bir arkadaşlık ki insan bir sefer başladı mı duramıyor artık. Bir yandan da yazarak öğrendiğim kadar hiçbir yerden öğrenmedim. Artık o denli bir şey ki yazmak, sigara tiryakiliğinden daha büyük bir tiryakilik. Hakikaten. Ben elimden düşürmediğim sigarayı kolaylıkla bıraktım, hiç de aramadım. Ancak yazmayı bırakamadım; tiryakilik o dereceydi. Artık yaklaşık son iki yıldır meskenden dışarı çıkamıyorum, yeniden de yazmadan duramıyorum. Yazmak, su içer üzere içimden geliyor daima.”

Çok vakit geçmeden de oyun yazarlığına yöneldi ve bu, büyük başarılara atacağı adımların yalnızca birincisiydi. Profesyonel birinci muharrir adımını ise 1946’da, Ulus Gazetesi’nde yayımlamaya başladığı tiyatro oyunları ile attı. Bir üniversite öğrencisiydi. 1948-1950 yılları ortasında, yani mezun olana dek şiirlerini Kaynak Dergisi’nde yayımladı. Bir yandan da Fransız bayan mecmuası alıyor, kültür hareketlerini takip ediyordu. Yerli ve yabancı yazılar kaleme alıyordu. Üniversiteden mezuniyetinin akabinde imtihanla eleman aranıyor ilanı üzerine imtihana girdi ve 1951-1970 yılları ortasında, TRT’de pek çok misyonda çalıştı. Hatta ömrü boyunca daima çalıştı. Bir röportajında şöyle diyordu:

“3 kardeşim vardı ve ben “Ben de varım!” demeye getirdim galiba.”

Yine birebir röportajda müellifliği boyunca süren meselelerini ise şöyle özetliyordu:

“Benim iki sıkıntım vardı, cumhuriyet aydınlarıyla çok uğraştım. Zira benim yazdıklarım kabul gördükçe bilhassa bayan müellifler tarafından bir grup kıskançlıklarla karşılaştım.”

Adalet, Ankara Radyosu’nda vazifeye başladığı yıl, ‘Aşk Şarkısı’ ismini verdiği birinci radyo oyununu yazdı…

Oyunları ve üzerine çalışmaları

Adalet, bir yandan oyunlarını yazıyor bir yandan radyoda misyonlarına devam ediyordu. Bu süreçte tiyatro oyuncusu ve direktör dört arkadaşı ‘Kartal Tibet, Işık Sabuncu, Çetin Köroğlu ve Üner İlsever’ ile bir ortaya gelip Ankara’nın birinci özel tiyatrosunu kurdular. İsmine da Meydan Sahnesi dediler. Akabinde Meydan Sahne Dergisi’ni çıkardı.

Çalışmaları üzerinde daima bir istikrar arıyordu ve daima öğrenmenin peşindeydi. Tiyatro konusunda bilgi ve görgüsünü artırmanın peşinde, 1953’te Paris’e gitti. Tekrar bu yıl Sevim Uzungören ile ‘Bir Piyes Yazalım’ ismini verdikleri bir oyun yazdılar ve yıl bitmeden oyun, Ankara’da sahnelendi. Bir gün ‘Çatıdaki Çatlak’ isimli oyunu oynanırken yasaklanıp birinci romanını yazmaya yönelene dek oyunlarını yazmaya devam etti. Adeta soluksuz yazıyordu. 60’lar ve 70’lerin önde gelen oyun müelliflerinden biri olarak anılmasına yetecek kadar soluksuz.

Ve sonra TRT’de durumların değiştiğini hissetmeye başladı. TRT’nin özerkliğine e konduğunu düşündüğünden 1970’te, TRT Radyo Dairesi Başkanlığı’ndan istifa etti. Edebiyat hayatının birtakım devirlerinde ‘Remüs Tealada’ ve ‘Parker Quinck’ mahlaslarını kullanan Adalet’in, geri kalan azımsanamayacak ömrü boyunca tek uğraşı müelliflik oldu…

Evlendi

Adalet, 1954’te, Mühendis Halim Ağaoğlu ile evlendi. Aslında Adalet evliliğe karşıydı; evlenirken bile. Tıpkı yastığa 62 yıl baş koydular. Evlilik kararını bir röportajında şöyle anlatıyordu:

“Halim bana evlenme teklif ettiğinde ‘Ben seninle nikahlanmam, seninle birebir konutta otururum.’ dedim. O da bana dedi ki, ‘Benim için sorun yok; lakin babana inme iner.’ Gittim nikah kıydırdım bu nedenle. Evliliğe baştan karşı biri olarak 62 yıl evli kalmak, hem de müellif olarak, o da düşünen bir insan, ben de düşünen bir bayanım. Bu türlü çiftler birbirleriyle yapamazlar.”

Sırrını ise, erkeklerin çoğunluk oluşturduğu ailesinde bulamadığını Halim’de bulmasına yoruyordu. Halim, Adalet’in kendisinden evvel yazdıklarıyla ilgileniyordu. ‘Bana o denli geliyor ki, Halim benden evvel yazdıklarımı sevdi.’ diyordu. Halim, ona daima takviye oldu. Adalet de bir an olsun kocasını yalnız bırakmadı, daima onun yanındaydı. Tıpkı şeyi düşünen iki insandı onlar ve bir ortaya gelme talihine nail olmuşlardı. Müellifliği boyunca haksızlıklarla çaba eden, vazgeçmeyen, dik durmayı seçen bir bayan oldu Adalet Ağaoğlu ve ‘İyi ki aklımın bana söylediği şeyi yapmışım diye düşünüyorum.’ diyordu yıllar sonra. Ve şöyle tabir ediyordu gayretini, evliliğini ve talihini:

“Biz gençliğimizde yapılabilecek her şeyi yaptık. Gezmek, yabancı ülkeleri tanımak, tek başıma New York’a bile gittim. Ben İstanbullu müellifler üzere değilim, yazarlığa başladığımda Anadolu coğrafyasını tanıdım. Bir mühendisle, kara yolcuyla evlenmem benim başka bir şansımdır. Zira Türkiye dağlarını, doruğunu, yollarını gördüm Halim sayesinde. Yeterli ki düşündüğümüzü yapmışız, zira doyduk hayata.”

Öte yandan çocuk yapmamak ikinin de kararı olmuştu. 90 yaşındayken verdiği bir röportajında kendisine yöneltilen ‘Yaşlanmayla barışık mısınız?’ sorusuna cevabı şöyleydi:

“Yaşlanmayla şöyle barışık olunur: Torunlara bakarlar, kenara köşeye çekilirler. Benim hayatımda fizyolojik pürüzden öteki bir değişiklik olmadı. Yaşlılığı hissedemiyorum. Evvelce ne yapıyorsam yine birebir şeyi yapabiliyorum.”

Evliliği evlenirken bile hiç düşünmemiş Adalet Ağaoğlu, kocası ile ortasında bir istikrar yakalamayı başarmıştı. Bu yazarlığına da daima yansıdı. O denli ki ‘Halim’e İthaflar’ı yazdı. Kitabın önsözünde de belirttiği üzere aslında birinci romanını Halim’e ithaf etmek istemişti. Ancak kocası, ‘Her çıkan kitabının birinci nüshasını bana imzala’ kâfi diye karşılamıştı onu. Tahminen de 62 yılın sırrı, iki tarafın da naif duruşundan hiç vazgeçmeyişindeydi. Adalet Ağaoğlu yıllarca bu rutini sürdürdü.

“Fikrimin İnce Gülü’nü 27 kez imzaladım Halim’e. Başa çıkılır mı bununla? Sonra da bütün bu ithaflar kitap olup Everest Yayınları’ndan çıktı.” diye özetliyordu aslında geçen 62 yılı…

Her şey âlâ güzel, çözmüştü de, ‘Ağaoğlu’ soyadı ona çok ağır gelmişti ‘Sümer’ soyadından sonra. Radyo oyunları yazarken ‘Adalet Sümer’ diye bilinen ismi, evlenince ‘Adalet Ağaoğlu’ oluvermişti. Kocasını sevdiğinden bir şey dememişti; ancak aslında bu soyadı hiç sevmediğini, hele hele Adalet ve Ağaoğlu’nun yan yana gelince tam bir felaket olduğunu düşünüyordu. Ve bunu yıllar sonra anlatmıştı. Bir halk insanı olan babasının akabinde Ağaoğlu denmesi ona ağır gelmişti. Aslında sebep babasından kaynaklanıyordu. Bir röportajında şöyle açıklamıştı durumu:

“Çünkü bizim o denli bir sıfatımız yok, babam halk insanı. Ağa oğlu falan değil. Yalnızca kumaş tüccarı olarak ticaret yapmış ileri gelmiş bir ailenin oğlu.  Ağalar ‘sömürgeci’ demektir. Emekçileri, ırgatları çalıştıran adama ağa deniyor.  Babam emekçi üzere çalışan bir adam, yakışmıyordu. Hele ben ömrüm boyunca çalıştım, annem beni uygun bir konut bayanı olarak da yetiştirdi, annem titizdi, ben de çok titiz oldum. Memurken konutta konuklara de bakınca annem; kabahat bende, ben seni bu türlü yetiştirdim, dedi.”

(Eşi Halim Ağaoğlu ile)

İlk romanı ve sonrası

Adalet Ağaoğlu’nun ‘Çatıdaki Çatlak’ oyunu devlet tiyatrolarında sahnelenirken yasaklanmıştı. Sakıncalı bulunmuştu. Sonra kendi kendine şöyle dedi:

“Bizde kimse tiyatro oyunu okumuyor; lakin oynandığı vakit var oluyor. Adalet, roman yaz, ona dokunsalar bile kalır.”

Oysa kendisi yerli yabancı oyunları okumaya bayılıyordu…

Ve karar verdiği üzere birinci romanı ‘Ölmeye Yatmak’ romanını yazdı. 1973’te yayımlandı. Yazdıklarında yenilikten yanaydı. Birinci romanını yazmadan yeni bir şeyler yapması gerektiğini düşünüyordu. Klasik romandan bıkmıştı. ‘İnsanın içinden geçen bir şeyi de öbür türlü yazıyorum. Söylenmemiş bir lafı varmış üzere. Birtakım okurlara güç geldi birinci vakitlerde.’ diye anlatıyordu nasıl yazdığını. Evet, yapmıştı; romanında şiir de, tiyatro da, mektup da vardı. Eleştirilmişti natürel. Kocası bile ‘Oyunların ne kadar seviliyordu, romanlara neden geçtin?’ demişti birinci reaksiyon olarak.

Çünkü oyunları yasaklanıyordu. Zira roman yazarsa kimse bir şey yapamazdı. Zira kitaplar toplansa da vardı.

Ancak birinci romanından itibaren tekrar yapıtları ağır tartışmalara bahis oldu. 1979’da ‘Bir Düğün Gecesi’ ve 1989’da yayımladığı ‘Hayır’ romanları, ‘Ölmeye Yatmak’ ile bir üçleme oluşturmuştu. Bu üçleme birçok ödül kazandı. Üçleme tamamlandığında ikinci romanı ‘Fikrimin İnce Gülü’ romanı dördüncü baskısını yapmıştı ve toplatıldı. Bu roman hakkında ‘Askeri kuvvetleri tahkir ve tezyif’ suçlaması ile 1981’de bir dava açılmıştı. Dava iki yıl sürdü ve sonunda Adalet Ağaoğlu aklandı.

Yine ‘Bir Düğün Gecesi’ hakkında da suçlama olmuştu ki, soruşturma etabında kaldı. Ayrıyeten bu romanın Aldous Huxley’den intihal olduğu suçlaması ile karşı karşıyaydı. Uzun tartışmalara sebep olmuştu. Öte yandan üç kıymetli roman mükafatı de almıştı.

Adalet Ağaoğlu bu roman ile 1979’da ‘Sedat Simavi Edebiyat Ödülü’, 1980’de ‘Orhan Kemal Roman Armağanı’ ve yeniden 1980’de ‘Madaralı Roman Ödülü’ne layık görülmüştü…

İlk romanı Ölmeye Yatmak’ın ismini aslında ‘Ruh Temizliği’ koymayı istemişti. Türkçenin cinsel hayatı da yazmaya yetecek kadar geniş benzetmeleri olan bir lisan olarak görüyordu. Meğer o devir cinsellikle ilgili yazmak isteniyorsa İngilizce ya da Fransızca kullanıyordu. Adalet Ağaoğlu, Divan Edebiyatı’ndaki benzetmelere hayran kalmıştı; elma yanaklı, badem gözlü… Öylesine etkilenmişti ki, bir inada tutuldu; romanını yabancı lisan kullanmadan yazacaktı. Bir röportajında şöyle diyordu aldığı tenkitleri anlatırken:

“… Ancak yatmayı, kalkmayı çok anlatıyorum diye yadırgandım. Bir okurum ‘İyi ki hayalen seviştirdiniz onları.’ dedi. Bu da hoş bir algılamaydı. İstenen şekildi.”

Evet, yadırganmıştı ve bunun bayan olmasıyla ilgili olduğunu düşünüyordu. Daha evvel de yaşamıştı. Bir örneğini şöyle anlatmıştı:

“‘Çatıda Çatlak’ı yasaklayan Kültür Bakanlığı’nın müsteşarı “’Bunu yazan meskende kalmış bir kız. Hiç kimseyle evlenemez. Aklını kaçırmış.’ dedi. Bunu diyen bir müsteşar. Bu türlü günler de yaşadım.”

(Eşi Halim Ağaoğlu ile)

Sen Türkiye’nin en hoş kazasısın

Romanları yanında hikayeler, mektuplar, deneme ve anı-roman cinsinde de eserler verdi Adalet Ağaoğlu. 1991’de de onu çeken oyun yazarlığına ‘Çok Uzak Fazla Yakın’ ile döndü…

1996’da önemli bir trafik kazası geçirmişti. Hastanede tam iki yıl yattı. Can Yücel bu durum üzerine Adalet Ağaoğlu için şöyle demişti:

“Sen Türkiye’nin en hoş kazasısın.”

Bu kelam unutulmadı. Hatta 2006’da bir kitaba isim oldu. Feridun Andaç, Adalet Ağaoğlu ile ırmak söyleşi stilinde yazdığı kitaba bu ismi verdi.

İntihar muharriri olarak anıldı

Adalet Ağaoğlu, kitaplarından ötürü bir yandan da intihar müellifi olarak anıldı. Kendini yaşama da, mevte de eşit uzaklıkta hissediyordu. Ve vakit zaman içinde beliren intihar hissine, çaresizlik hissinin yol açtığını düşünüyordu. Ve kabul etmek gerekir ki, çaresizlik hissine çok sık kapılıyordu.

“…Mesela diğerine yardım edemediğim vakit çaresizlik duydum. Mahpusa girenlerin mahpusa girmeyi hak etmedikleri için çaresizlik duydum. Bu çaresizlik duygusu beni deva aramaya itti.” diyordu.

Ve ayrıyeten ekliyordu:

“…İntiharı yalnızca Türkiye için yazmadım, baktım ki Moskova dahil yurt dışında öteki müellifler intihar etmişler. “Bizde neden yok” dedim kendi kendime. Daha mı düşünüyorlar, daha mı az vicdan azabı çekiyorlar, diye düşündüm. Dışarıdan örnekler verdim. Ben fikir işlerken dışarıdan doküman de gösteriyorum.”

Onu kendi intiharından alıkoyan şey ise, ya beceremez de ortada kalırsam telaşıydı. Ve pek doğal sevdiklerini üzmekten korkuyordu.

Burada çabucak anımsıyorum. Bir röportajında Adalet Ağaoğlu’na romanlarını yazarken keyifli olup olmadığı sorulmuştu. Ve karşılığı şöyleydi:

“Mutlu olsam muharrir mıydım? Bir şeylerden keyifli olmadığım için kaleme sarıldım.”

Gücünün sırrı

Adalet Ağaoğlu, özgür ruhlu, dik duruşundan hiç taviz vermeyen güçlü bir bayan örneğiydi. Bu gücün sırrını, yılların birikmişliği ile yeniden de kolay olmadığını söyledikten sonra yanına bir anısını da iliştirip şöyle tabir etmişti:

“Bunun karşılığını vermem kolay değil. Kendi burnumun dikine gittim, yaptım. Bu kadar kendi burnumun dikine gitmeme karşın 45 yaşına geldiğim vakitlerde bir gün Ankara Radyosu’ndan ayrılmışım meskende roman yazıyorum. Yazmanın çalışmak olduğunu bilmeyen babam, ben çalışırken kapıyı çaldı. Kalkıp açtım. Kucağında çiçeklerle çıktı karşıma. Babamın anneme bile çiçek götürdüğünü görmemişim. ‘Kızım sana geldim.’ dedi. Bu hiç unutmadığım anılarımdan bir adedidir. İçeri aldım, ‘Babacığım bu çiçekler ne hoş, beğenilen geldin!’ dedim. Çiçekleri kucağıma koydu, boynuma sarıldı ‘Kızım sen beni hiç üzmedin.’ dedi. Bunu unutamıyorum. Kız çocuk olarak o kadar burnunun dikine gidip de babasını üzmeyen biri oldum ben.”

Sonra dönüp kocası ile olan ailesine baktığında, çocuk doğursaydı bu kadar güçlü olamayacağını düşünüyordu. Çocuk büyütüyor olmanın sorumluluğunun olmaması ona bu alanları açmış üzereydi.

Edebiyatta Adalet Ağaoğlu

Edebiyatımızın kıymetli romancılarından biri olan Adalet Ağaoğlu, pek çok tıpta eser vermişti. Yapıtlarında Türkiye’nin farklı periyotlarını ve bu periyotların insan üzerine tesirlerini inceliyordu. Ve bunu yaparken yazımında her vakit yeniliklere açıktı.

Yazar Semih Gümüş, Adalet Ağaoğlu için şöyle demişti:

“Onun kitaplarında gereksiz, anlamsız, değersiz tek bir söz bulamazsınız.”

Bu yorum karşısında Adalet Ağaoğlu’nun kanısı muharririn kendi lisanını kurcalaması gerekliliği üzerineydi. Hayatı boyunca çok okumuş ve daima kendi lisanı ile bir uğraş içinde olmuştu. Bir sözcüğün üzerine dahi uzun uzun düşünüyordu. Çeviriler yapıp lisanını kıyaslama imkanı da sunmuştu kendine. ‘Kendi lisanınızı çok güzel içmenizi gerektiriyor galiba.’ diyordu.

Bir röportajında bu durumu özetlerken şu örneği veriyor:

“Örneğin ‘bazen’, Türkçe sözlüğe uymuyor. İnce sesliden sonra şu gelmez, bu gelmez diye bakıyorsun. Ama kimi vakitler derken ‘bazen’ diye diye halk lisanında oturmuş. Kitabımı yayımlarken ‘Siz daima ‘bazen’ diye yazdınız.’ diyorlar. “Aman dokunmayın, kalsın!” diyorum.”

Ayrıca kitaplarına isim vermede de epeyce uygundu. 90’nında verdiği bir röportajda, ‘Açık söyleyeyim, artık kitaplara konulan isimleri hiç sevmiyorum.’ diye ince bir itirafta bulunuyordu. Bazen kitabının ismini daha en başında, yazmaya başlarken koyuyor, bazen de üzerine uzun uzun düşünüp buluyordu. Fakat kesinlikle kendisi buluyordu. Kendisi nasılsa hoş bir isim bulduğundan, bilhassa ömrünün son demlerine denk gelen kitap isimlerini de bir türlü beğenemiyordu.

Geçmiş ve bugün değerlendirmesi

Adalet Ağaoğlu, gençliğini yaşadığı günlerden bugüne bakınca, orta sınıfın giderek yok olduğunu gözlemliyordu. Bunu istikrarın sarsılması olarak görüyordu. Zira orta sınıf yoksa, insani yol bulmak da mümkün değil diye düşünüyordu.

Ona nazaran politik tertipte kırılma 12 Eylül’den de evvel başlamıştı. Bir röportajında ‘Türkiye solu için değerli bir figürdünüz. Lakin bir örgüte, oluşuma girmediniz. Devrimci miydiniz?’ sorusunu şöyle yanıtlamıştı:

“Her vakit yürekli olduğum söylendi. ‘Çok bahadır yazdınız.’ dediler. Bunu şuna verdim: Halim’le benim çocuğumuz yok. Bir çocuğum olsaydı tahminen bu kadar yürekli olamazdım. Çocukları her gördüğümde onları kucaklamak geliyor içimden. O kadar günahsızlar ki… Kendi cüretimin de karşılığını aradım ve buldum.”

Adalet Ağaoğlu, Cumhuriyet’in süratli çağdaşlaşmasına de eleştirel yaklaşmıştı. Örneğin, Semih Gümüş’e, ‘Tiyatroda olsun, romanda olsun Batı’ya fazla bakıldığı kanaatindeyim.’ Demişti. Bu bir soruda karşısına geldiğinde şu tabirlerle açıklıyordu Adalet Hanım:

“Bizde beğenilen bir kimse, Batı’dan biriyle karşılaştırılıyordu. O sebeple söylemiş olabilirim. Batılı olmaya, Batılı bakmaya yönelik yetiştirildik biz. Lakin Batı’nın da kendi meselelerinin olduğunu vakitle görüp ölçüyorsunuz. Kendime hiçbir vakit devrimci diyemem. Tahminen edebiyatta yapılmayan şeyleri yapmaya çalıştım. Kendi problemimdir; tutuldu yahut tutulmadı.”

Kökten değişimi tehlikeli buluyordu. Ona nazaran her şey kolaydı aslında, yalnızca her şeye insani pahalarla yaklaşmak gerektiğini düşünüyordu.

Yakın vakte baktığımızda 2010’daki referandumda, ‘Yetmez; lakin evet!’ demişti. Evet cephesinde yer alıyor oluşu ile çok tartışılmış, eleştirilmişti. Ve 15 Temmuz darbesi için de yeniden verdiği bir röportajda Türkiye için bir dönemeç olduğunun altını çizerek şöyle diyordu:

“Tankların karşısına halk bizatihi yürüdü, bu kadar uyandı toplum; 15 Temmuz çok değerli bir dönemeç oldu bence. 15 Temmuz gecesi halkın hiçbir şeyden haberi yokken halk,  tanklara karşı kendisi yürüdü. Ben 15 Temmuz’u yazsaydım, nelerden geçerek bu hale geldiğini anlatırdım. Kendiliğinden olmuş, manipüle edilmiş değil, bir partinin yaptığı bir şey değildi.”

Son devirleri

Son devirlerinde, 91 yaşında verdiği bir röportaja başlarken ‘Nasılsınız?’ sorusunu şöyle yanıtlamıştı Adalet Ağaoğlu:

“Bugünlerde lakin şu cümleyi kuruyorum: Kendimden sıkıldım. Çok sıkıldım. Konutta üst üste düşüp mevtten dönmüşüm. Birini tutmadan yürüyemiyorum. O sıkıntı; lakin onun dışında yaşıma bakarak uygun sayılırım.”

Etrafına keyfi yerinde görünse de, bu aslında yalnızca onları üzmek istemediğindendi. Yoksa kendinden çok sıkılmıştı, keyfi nasıl yerinde olsundu? 2018’de kaybettiği hayat arkadaşının akabinde o, kednini yarım kalmış hissediyordu. Tekrar de hala çok kitap okuyor, yeni çıkanları takip ediyordu. Edebiyata çok vakit emek vermiş, gönlünü sermişti. Nereye gittiğini merak diyor, durmadan okuyordu. Ve kitapların daha çok satışı bol mevzular üzerine yazılması, onu üzüyordu. Roman konusundaki değerlendirmesini ise şöyle yapıyordu:

“Türkçenin kullanımı değerli. Artık sokak ağzıyla yazılıyor, herkes dürüst yazıyor; lakin hani müelliflerin bir kendi üslubu olur, kendi seçtiği sözler vardır; onlara pek rastlamıyorum.”

Ve kapitalizmin hayatımızın her noktasına yerleştiği üzerinde durarak anlatıyordu bu durumun sebebini:

“Televizyon her şeyin yerini işgal etti. Kolay bir açıklama oluyor ancak müelliflik bile bu türlü oldu. Herkes ün ve parada. Birinci kitabımın ilanını gazetede gördüğümde çok utanmıştım. Artık tam aksisi; bir an evvel köşeyi dönmeyi düşünüyorlar. Kapitalizm yerleşti.”

‘Bir insan 100 yaşında da yaratıcı olabilir.’ Sıkıntısı daima Adalet Ağaoğlu. Artık hayatının ilerlediğini ve sonunu gözlediği periyotlarında onda su yüzüne çıkan his dehşet olmuştu; yanlış yapmaktan korkuyordu. Daha doğrusu bir yanlış yaparsa bunu düzeltecek vakti bulamamaktan…

Son devirlerinde, yazarlığının 65. yılında şahsi kütüphanesini Boğaziçi Üniversitesi Vakfı’na bağışlamıştı. Eşi Halim Beyefendi, sıhhatinde Adalet Ağaoğlu ile ilgili yazıları bir arata getiren bir arşiv hazırlamış ve bu arşiv 2003’te, Adalet Ağaoğlu’nun yazarlığının 55. yılı anısına, ‘Herkes Kendi Kitabının İçini Tanır’ ismi ile basılmıştı…

Adalet Ağaoğlu öldü

Adalet Ağaoğlu, kötüleşerek hastaneye kaldırılmış ve 3 gündür ağır bakımda tedavi görüyordu. Çoklu organ yetmezliği sebebiyle bugün (14 Temmuz 2020) hayata veda etti. Acı haberi İstanbul Üniversitesi Türk Lisanı ve Edebiyatı Kısmı (TUDEB), resmi Twitter hesabında şu iletiyle duyurdu:

“Türk edebiyatının usta kalemi Adalet Ağaoğlu’nu kaybetmenin hüznünü yaşıyoruz. Başımız sağ olsun.”

Kapısında beklediği mevt, sonunda gelmişti. Arkasında soluğundan dökülmüş şu cümle kalmıştı:

“Ölmeye yatıyorum. Şayet bir sonsuzluk varsa; sonsuzluk olmak istiyorum.”

Edebiyata kaptırdığı gönlü, yapıtları, rol model bir bayan oluşu ile bir Adalet Ağaoğlu geçti bu dünyadan…

İyi ki…

Damla Karakuş

Not: Biyografisini okumak istediğiniz şahısları lütfen bizimle paylaşın.

Instagram: