Gabriel Garcia Marquez kimdir
“İyi bir kıssa yazmak en büyük tutkum,” diyen, ülkesinde İncil’den sonra en çok satan kitap Yüzyıllık Yalnızlık’ın müellifi Gabriel Garcia Marquez’in hayat öyküsüdür…
Bu sıradan bir biyografi metni değil; en azından benim için. Bir ortadan sonra geri dönüşün birinci adımı. Bunun için özel ve uzun soluklu bir isim seçmeliydim. Daima gerçek vakte inanırım, Marquez yazmak için de en yanlışsız vakit olduğunu hissettim. Aslına bakılırsa bu Marquez’den daha çok Yüzyıllık Yalnızlık’tan kelam ettiğim bir yazı oldu, diyebilirim. Fakat zati kendisi de demiyor mu benim bu romanı yazmam bir hayat sürdü, diye. Bu roman, Marquez’in hayatının yalnızca bir kesimi değil, tamamı.
Her şey Gabo’nun Dönüşüm’ü okumasıyla başlamış ve o, birinci romanı Yaprak Fırtınası’nı yazdığı andan itibaren de bir muharrir olmak istediğini ve dünyadaki hiçbir şeyin onu bu maksattan alıkoyamayacağını biliyormuş. “Eğer Kafka’yı tanısaydım, yazmaya çok daha evvel başlardım,” diyor Gabo.
Sevgili Gabo, uygun ki Kafka’yı okumuş, yeterli ki görünenin gerisindekini görmüş ve o birinci romanı yazmışsın…
Çocukluğu
Gabriel, 6 Mart 1927’de, Kolombiya’nın Aracataca kasabasında, Luisa Santiaga ve Gabriel Eligo Garcia Marquez çiftinin birinci çocukları olarak dünyaya geldiğinde ailesi, ona, “Gabriel José de la Conciliación García” ismini verdi. Yıllar sonra “Gabo” ya da Kolombiya kırsalında “Gabito” lakabıyla anılan Gabriel, onaylanmayan bir aşktan doğmuştu. Babası Gabriel Eligo, doğal formüllerle ilaç yapıp satıyordu. Kendi sınıfının çok üstündeki Albay Nicolás Márquez Mejía’nın kızına âşık olmuştu. Luisa Santiaga da telgrafçıydı. Albay ve ailesi statü farkından sebep bu evliliğe karşıydı. Lakin genç çift o denli âşıktı ki, birbirlerinden vazgeçmediler; aşkları bilinmeyen gizli devam etti. Ve nihayet 1926 yılında evlendiler. Gabito da çabucak bir yıl sonra katıldı ortalarına ve bir çekirdek aile oldular.
Marquez çifti, Rio Magdela’nın ağzındaki bir liman kenti olan Barranquilla’ya taşınmaya karar vermişti; burada eczane açacaklardı. Gabito, bu sırada şimdi birkaç aylık küçücük bir bebekti. Genç çift, oğullarını büyükanne ve büyükbabasına bıraktı ve kasabadan ayrıldı. Gergin olduğunda daima göz kırpan, içine kapanık, utangaç bir çocuk olan Gabito, muz yetiştiriciliğiyle geçimini sağlayan bu kasabada büyürken yalnızlığın ve bir köşeye bırakılmışlığın birinci tınısını duyuyordu. Yıllar sonra net bir formda duyacağı sesin birinci titreşimi…
Gabito, her şeye karşın büyükannesi ve büyükbabası tarafından çok sevilen bir çocuktu. Bir gün yazacağı pek çok şeyin birinci tohumları kuşkusuz bu vakitlerde atılmıştı. Albay, her ne kadar başlarken bu evliliği hiç onaylamasa da Gabito’nun doğumuyla öfkesi dinmişti; torunu onun gözbebeğiydi. Ortalarında çok hoş bir ilgi vardı. Gabriel de yıllar sonra büyükbabasından bahsederken “Beni sirke, sinemaya götürürdü,” diye anacaktı.
Büyükanne Tranquilina Iguarán Cotes ise, en çok inatçı ve güçlü bir bayan olmasıyla dikkat çekiyordu. Gabito’ya tüm ömrünü etkileyecek kıssalar anlatıyordu. Çocukluğu büyükannesinin kıssaları ve büyükbabasının savaş anıları ortasında geçti. Ona nazaran Tranquilina “gerçeğe doğaüstü bir bakış”tı. Gabriel onun için de şöyle diyecekti:
“Bana daima masallar, ailemiz hakkında efsaneler anlatırdı. Hayatımızı onun düşlerinde aldığı iletilere nazaran planlardık.”
Tranquilina, hakikaten de yaşama bir diğer tutunan, onu apayrı yaşayan bir bayandı. Onunla daima enteresan şeyler yaşıyorlardı. Örneğin, yaşı ilerledikçe görme yetisini kaybetmişti. Fakat hafızası o denli güçlüydü ve öylesine her şeyin farkındaydı ki, muayene sırasında odadaki her bir objeyi en ince detayına kadar betimlemiş ve hekimleri gördüğüne ikna etmişti.
Barranquilla’da ömür hiç kolay olmadı. Büyükannesi ve büyükbabasıyla üç kişilik dünyalarında daha sade bir ömür süren Gabito, burada kalabalık hayatın içinde vakit zaman kayboluyordu. Aile, bir mühlet sonra Sucre kasabasına taşındı. Fakat Gabito tanınmış ve düzgün bir ortaokulda okumak için burada kaldı. Başarılı bir öğrenciydi ve ömrünü tam da bu istikametten çizecekti…
Eğitim hayatı
Gabito’nun okul ömrü, Montessori eğitim modelini benimsemiş bir anaokulunda başladı. Barranquilla’da devam eden öğrenciliği sırasında epeyce başarılıydı. Babasının eski kadro elbiselerini giyen, uzun şiirleri ezbere okuyan, mizahi şiirler yazan ve mizahi çizgi romanlar seven ürkek bir çocuktu. Bu manada okulda ünlü olduğu da söylenebilirdi. Bunun bilakis atletik faaliyetlere ilgi duymadığı için arkadaşları ona “El Viejo”, yani “yaşlı” diyordu.
Gabito, ergenliği sırasında derin bir bocalama yaşadı. Bir hayat kadınıyla birinci münasebetini yaşadığında on üç yaşındaydı. İki yıl sonra da kendisinden yaşça büyük, evli bir bayanın aşkına düştü. Bu aşk, onun tüm muvaffakiyetini gölgelemişti. Bir çıkmaz yola girmekle kendine yol açmak ortasında bir ayrımdaydı artık. Silkelendi, kendine geldi ve bir karar verdi; başarılı öğrencilik günlerine geri döndü.
Colegio Jesuita San José’deki lise eğitimini 1940 yılında tamamladı. Bu süreçte birinci şiirlerini Juventud’daki okul mecmuasında yayımladı. Gabito, okuldan onur evrakıyla mezun olmuştu ve akabinde Bogotá yakınlarındaki ünlü bir okuldan burs kazandı. Birinci gençlik kusurlarını erken yaşlarına sığdırdığı için şanslıydı tahminen.
Gabito, 19 yaşına geldiğinde Colombia Üniversitesi’ne kayıtlı bir hukuk öğrencisiydi. Fakat mezun olmadı. Hayatta hukuk okumaktan çok daha önemli şeyler olduğunu düşünüyordu; yazmak üzere. Yazmak kalbini tutuşturan bir tutkuya dönüşmüştü, Gabito peşinden gitmeden edemedi. Müelliflik mesleği için her şeyi geride bırakmak istedi. Fakat hamasetini birinci kıran babası oldu. Kalbine mühürlenen yüz yıllık yalnızlığın birinci keskin izi işte bu vakit diliminde kazındı. Tutkusundan vazgeçmedi ve ona yakın sularda gezinmeye karar verdi; farkında olarak ya da olmadan. El Heraldo için gazeteciliğe birinci adımını attı. Tüm hayatı boyunca asıl mesleğinin gazetecilik olduğunu söyleyecek kadar özverili çalışacaktı.
Yazmaya nasıl başladı
Marquez’i anlamak için tahminen de daima en başa dönmek gerekiyor…
Gabito, yazarlığa birinci adımını karikatür çizerek attığını söylüyordu. Zira kalemle birinci kere tanıştığında şimdi okuma yazma bilmeyen küçücük bir çocuktu ve meskende ya da okulda daima bir şeyler çiziyordu. Lakin vakitle bir halde herkesin algısında Gabito muharrir olarak yer etti. Lisede ne vakit bir broşür ya da imza kampanyası için metin gerekse o yazıyordu örneğin. Üniversitede ise yaşıtlarına nazaran çok daha âlâ bir edebi geçmişi olduğunu fark etmişti. Yazı, Gabriel’in kalbinden evvel ruhuna düşmüştü bir yerde lakin o, bunun ne vakit ya da ne formda olduğunu kestiremiyordu.
Üniversitede birçok bireyle tanışmıştı, sonra onların da müellif arkadaşlarıyla… Yeniden o akşamlardan birinde bir arkadaşının ona Franz Kafka’nın kısa hikayelerinin olduğu bir kitap ikram etmesiyle kalbi kuzeyini buldu. O gece konuta döndüğünde Dönüşüm’ü okumaya başladı. Birinci cümle şuydu: “Talihsiz bir uykunun akabinde sabaha gözlerini açan Gregor Samsa, kendini yatağın üstünde koskoca bir böceğe dönüşmüş olarak buldu…” Hislerini bir röportajında şöyle anlatıyordu Gabito:
“Kitabın birinci cümlesi bile beni neredeyse yatağımdan düşürmeye yetmişti. Şaşakalmıştım… Birinci cümleyi okur okumaz tanıdığım hiçbir müellifin kendine bu türlü şeyleri yazma müsaadesi vermediğini fark ettim. Şayet Kafka’yı tanısaydım, yazmaya çok daha evvel başlardım.”
Bu histen sonra Gabito’nun yaptığı birinci şey kısa hikayeler yazmaya başlamak oldu. Adeta soluksuzdu. Hikayelerini şöyle tanımlıyordu:
“Bu hikayeler epey entelektüel seviyedeydi, zira o vakitler edebiyat ve hayat ortasındaki bağı bulamamıştım ve yazdıklarım edebi tecrübelerimden geliyordu.”
Gabito’nun bu kısa hikayeleri El Espectador’un edebiyat ekinde yayımlanmaya başladı. Bu periyotta herkes toplumsal hayat ve kent dışındaki hayat hakkında yazıyordu ve Gabriel’inkiler onlarınkinin yanında epey entelektüeldi. Çok başarılı oldular. Yapılan yorumlar, hikayelerde Joyce tesirinin olduğu istikametindeydi. Halbuki Gabriel, şimdi hiç James Joyce okumamıştı. Bulduğu birinci Ulysses’i okumaya başladı; yalnızca İspanyolca çevirisine ulaşmıştı. İngilizce yepyenisi ve kaliteli bir Fransızca çevirisinden tekrar okuduğunda ise birinci deneyimine üzülmüştü. Lakin burada müelliflik mesleği için yararlı olacak bir teknik öğrenmişti; iç monolog tekniği. Bu tekniği daha sonra Virginia Woolf’ta da gördü, hatta Joyce’dan daha güzel olduğunu düşünüyordu. Çok sonra ise bu tekniği birinci uygulayan kişinin anonim bir muharrir olan Lazarillo de Tormes olduğunu fark etti.
Gazetecilik devri
Bu birinci adım, Kolombiya’yı parçalamaya niyetli iç savaş La Violencia’nın yaşadığı günlere denk gelmişti. Bir gazeteci olarak devrin getirisi cinayet, tecavüz, yıkım ve bunları gölgesine alan hükümetin basın sansürü üzere güç gündemler konusunda yazdığı haberler ona yalnızca hayatla ilgili değil mesleğiyle ilgili de sorular sorduruyordu. Gabito, haber başına üç peso kazanıyordu ve birden fazla günler aç geziyordu. Sorguladığı koca ve net bir dünya sistemiydi.
Hayat bir halde akıyordu evet, lakin Gabito’nun içinde kendini aradığı bir öbür dünya daha vardı. Babası hevesini kaçırmıştı ancak bu istek o denli bir fiskeyle yere yıkılmazdı. Hayatı boyunca daima sözcüklerin büyüsünün ya da evet, gerçekliğinin peşinden giden Gabito, öğrenciyken karaladığı hikayelere gölge düşmüş üzere hissetse de vazgeçemezdi. Gazetecilikle 1948’de tanışmış, Cartagena’da başlayan mesleği 1950’lerin ortasında onu Bogota’ya kadar götürmüştü. Siyasetçiler üzerine evraklar hazırlıyor, sinema tenkitleri, spor ve denizci kıssaları yazıyordu. Ne olursa olsun gazetecilik onun için atlanması gereken bir basamak değil, en az edebiyat kadar kıymetli bir meslekti. Gabito, bu devirde her boş vaktini yazarak kıymetlendirdi. Tüm gün gazetede çalıştıktan sonra geceleri herkes gittikten sonra kıssalarını, hatta romanını yazıyordu. Bir yandan da epeyce seçici ve iştahlı bir okurdu. William Faulkner’la işte bu süreçte tanıştı ve okur okumaz çarpılmıştı.
Yaprak Fırtınası’nın taslağını işte bu süreçte tamamlamıştı. Bu hikayeyi bastıracak bir yayıncı bulması tahminen yedi yıl sürdü fakat o, hiç vazgeçmedi. Aslında Gabito’nun birinci başarısı bu değildi. Batan bir gemiden kurtulup tahta kesimlerinden devşirme bir küçük sal üzerinde okyanusta tek başına on gün geçiren bir gemicinin anılarını, 1955 yılında gazetesi için tefrika formunda yazmıştı. Lakin Bir Kayıp Denizci – Relato de un Naufrage ismini verdiği bu yapıtı gemicinin ağzından anlattığından, 1970 yılında Marquez imzasıyla yayımlanıncaya dek kimse bu öykünün Gabito’ya ilişkin olduğunu bilmedi.
Gazetecilikte de en az yazarlığında olduğu kadar başarılı olacaktı. Ömrünün büyük bir kısmını kapsayan ve verdiği röportajlarda asıl mesleği olduğunu vurguladığı gazetecilik, Gabito’nun siyasi kimliğini ön plana çıkarmıştı. Latin Amerika’da “periodismo militante” olarak anılan sol siyasi gazeteciliğin öncülerinden biri olmuş, hatta Latin Amerika’da gazeteciliğin gelişmesinde değerli bir rol üstlenmişti. Tüm bu süreç mesleğine ne kadar kıymet verdiğini gösteremeseydi bile Nobel’den kazandığı parayı bir gazete satın almak için kullanması, gazeteciliğe ne kadar düşkün olduğunu açıklardı. Zira mesleği onu daima besledi. Ona bir çalışma disiplini kazandırmasının yanında kurgularında da tesiri olduğunu biliyordu.
Çocukluğuna uzanan edebi seyahati
Gabito, kısa hikayedeki keskin entelektüel halinden sıyrılamıyordu. Bu manada ona yardımcı olan beşerler, Amerikan Kayıp Nesil’in yazarlarıydı. Keşfettikçe anlıyordu ki edebiyat ve hayatın onun kısa hikayelerinde olmayan, apayrı bir bağlantısı vardı. Bu aydınlanmayla ilgili öteki bir farkındalık anını ise bir röportajında şöyle anlatıyordu:
“Sonra da bu tutumla alakalı çok kıymetli bir olay oldu. Bu Bogotazo idi, 1948 Nisan’ında, politik bir başkan olan Gaitan vurulmuştu ve beşerler sokaklara fırlayıp çıldırmışlardı. Tam da odamda öğlen yemeğimi yiyecekken haberleri duydum. Olay yerine koştum ama Gaitan çoktan bir taksiye bindirilmiş ve hastaneye yetiştiriliyordu. Odama dönerken, beşerler sokakları kaplamıştı ve şov yapıyorlardı. Kimisi ise dükkânları yağmalayıp binaları yakıyordu. Onlara katıldım. O günün öğleni ve akşamında nasıl bir ülkede yaşadığımın farkına vardım ve kısa öykülerimin bunlarla nasıl irtibatlı olduğunu gördüm.”
Gabito, Karayipler’deki Barranquila’ya, çocukluğunun geçtiği yere dönmek zorunda kaldığında öğrendiği hayatın ne olduğunu ve nasıl bir hayat hakkında yazmak istediğini anlamıştı. 1950’lerde ise onu derinden etkileyecek öbür bir olay yaşadı…
Annesi, Gabito’dan kendisini Aracataca’ya götürmesini ve çocukluğunun geçtiği meskeni satmasını istemişti. Artık 22 yaşındaydı ve çocukluğundan beri buraya bir daha hiç gelmemişti. Hiçbir şey değişmemiş üzere görünüyordu, bazen kimi şeyler öylece insanı bekliyordu demek. Gabito, güya köye bakmıyordu da suretinden dökülenleri bir bir okuyordu. Güya her şey ondan çok evvel yazılmıştı ve artık yapması gereken tek şey kendisinden evvel söylenmiş kelamlara kulak vermek, tahminen de bir taşın üstüne oturup duyduğu her şeyi kâğıda geçirmekti. Gabito burada yokken konutlar, ışıklarını yakan beşerler ve dahası çocukluğundan taşan tüm anıları edebiyatın bir kesimi olmuş üzereydi. Yazılmasa çürüyüp gidecekti ya da daha da berbatı hiç olmamış üzere yok olacaktı tahminen.
Bir röportajında bu durumu Faulkner’la şöyle bağdaştırıyordu:
“Zamanında Faulkner’ı okuyup okumadığımdan tam emin değilim ama şu an gördüm ki yalnızca Faulkner’ınki üzere bir teknik fakat gördüğümü okumamı sağlar. O atmosfer, o yozlaşmışlık, köyde hissettiğim o sıcak, Faulkner’da hissettiğim ile birebirdi. Güneydoğu ABD müelliflerinde bulduğum havanın birebirini veren meyve şirketlerinden gelen bir sürü Amerikalı tarafından doldurulan bir muz ekimi bölgesiydi. Eleştirmenler Faulkner’ın edebi tesiri hakkında konuşmuşlardı ama bence bu bir tesadüftü. Faulkner’ın bulduğu malzemeyi kullandığı halde ben de tıpkı malzemeyi buldum.”
İlk kitabı: Yaprak Fırtınası
Gabito, birinci romanı Yaprak Fırtınası’nı görünürde köyüne, gerçekte çocukluğuna yaptığı bu seyahatten sonra yazmaya karar verdi. Çocukluğunda yaşanmış ne varsa, edebiyat bu seyahatten sonra apaçık göstermişti ona. Hiçbir şey aslında öylece göründüğü üzere değildi, bir derinliği vardı ve artık Gabito, çocukluğunun ona fısıldadığı inanılmaz gerçekleri görebiliyordu. Taşıdığı edebi kıymet hiçbir şeyle uzunluk ölçüşemezdi.
“Yaprak Fırtınası’nı yazdığım o andan itibaren bir müellif olmak istediğimi anladım ve hiçbir şey beni dünyadaki en güzel müellif olmaktan alıkoyamazdı,” diyordu Gabriel.
Evet, nitekim de onu dünyadaki en düzgün muharrir olmaktan hiçbir şey alıkoyamayacaktı. Zira hiç vazgeçmedi. Tüm bunlar yaşandığında yıl 1953’tü. Marquez, 1967 yılına kadar sekiz kitap yazdı, fakat yalnızca üçünün telifini alabildi…
Yaprak Fırtınası, 1955 yılında yayımlanmıştı. Epey olumlu tenkitler alıyordu lakin bu durum satışlara pek yansımadı. Gabriel birebir yıl deniz kazasında ölen Kolombiyalı denizcilerin gerçek hikayesini yazdı ve bunu seri hâlinde yayımladı. Hükümetin kazayla ilgili sunduğu raporun tam aykırısını işaret ediyordu ve yapılan yolsuzluğun denizcilerin vefatına sebep olduğu ortaya çıkmıştı. Siyasi duruşu böylelikle büyük çapta başlamış oldu.
Gabriel için bu birinci romandan sonra, köyü ve çocukluğu hakkında yazmak aslında bir nevi ülkenin gerçeklerinden kaçmaktı; fark etmişti. Yazmak yeterli gelmişti, fakat bir yandan da “Olup biten siyasi şeylerle karşılaşmak yerine bu garip nostalji hissine girmek üzere yanlış bir kanıya kapıldım,” diyordu. Edebiyat ve siyaset ortasındaki alaka her periyodun konusuydu. Şimdilerde de bu hususa sık sık şahit oluyordu ve kendisinde var olduğunu bildiği ikisi ortasındaki boşluğu doldurmaya çalışıyordu. Tam da bu noktada ilgisi Faulkner’dan Hemingway’e (Ernest) kaymaya başladı.
Gabriel, deniz kazası hakkında yazdığı hikayeden sonra açıkça hükümetin nefretini kazanmıştı. Hikayelerini yayımlayan gazete tarafından güvenliği için yurtdışına gönderildi. Geçim kaygısı yakasını hiç bırakmıyordu. Avrupa’daki yılları da yoklukla geçti. Genel olarak Roma ve Paris’te kalan Gabriel, kısa bir müddet Doğu Avrupa’nın sosyalist ülkelerinde de bulundu. Albaya Mektup Yazan Kimse Yok (1961) ve Şer Saati (1962) yapıtlarını bu sürgün sırasında yazdı. Tekrar bu süreçte İspanyol bir aktrisle tutku dolu bir aşk yaşadı. Kelam konusu aşk olunca Gabito tutkulu bir âşıktı, ancak bu aşkın da bir sonu vardı. Nihayet Kolombiya’ya döndüğünde en esaslı değişimlerden birini aşk hayatında yaşayacaktı…
Evlendi
Mercedes Barcha Pardo, Gabriel’in gençlik aşkıydı. Ona birinci defa evlenme teklifi ettiğinde kendisi on sekiz, Mercedes ise şimdi on üç yaşındaydı. Mektuplaşarak geçirdikleri on yıldan fazla vaktin akabinde Mercedes nihayet evlenmeyi kabul etti. 1958 yılında hayata geçirdikleri bu evlilik, onlara Rodrigo Garcia ve Gonzalo ismini verdikleri iki çocuk getirdi. Mercedes’le bir ömre uzun soluklu, kocaman bir aşk sığdırdılar.
Gabriel, gazeteciliğe bu defa Küba Devrimi’nin yaşandığı devirde Havana’da ve akabinde da New York’ta devam etti. Misyonunu tamamladığında karısı ve bebeği ile Meksika’ya gitti. Edebiyat, tüm bu vakitlerinin en büyük kesimiydi. Onu en çok etkileyen isimlerden biri de William Faulkner’dı. Seyahatleri sırasında Faulkner’ın memleketine de uğradı. Bu seyahat, ona tüm vakitlere sirayet edecek en büyük yapıtı Yüzyıllık Yalnızlık’ı yazması için muhtaçlık duyduğu ilhamı verdi…
Yüzyıllık Yalnızlık’a giden yol
Gabriel, Yaprak Fırtınası’ndan sonra çabucak hemen birebir vakit diliminde Albaya Mektup Yazan Kimse Yok, Şer Saati, Hanım Ana’nın Cenaze Merasimi gibi çok fazla ortak istikameti olan kitaplarını yazdı. Bu üç kitabın öyküsü, Yaprak Fırtınası ve Yüzyıllık Yalnızlık’takinden farklı ancak üçünde ortak bir köyde geçiyordu. En kıymetli özelliği bu köyde büyü yoktu.
Bu durumdan bahsederken bir röportajında şöyle diyordu Gabriel:
“Bu bir gazetecilik seyahatidir. Lakin Şer Saati’ni bitirdiğimde, bütün fikir ve görüşlerimin yanlış olduğunu anladım. Çocukluğum hakkında yazdıklarımın aslında düşündüğümden daha siyasi olduğunu gördüm.”
Bu fark edişin gerisinde bir sakinlik başladı Gabito’nun ömründe. Onu muvaffakiyete götürecek beş yıllık bir sessizlikti bu. Beş yıl boyunca hiçbir şey yazmadı. Ancak mayası da parmak uçlarından kalbine kadar yerini koruyordu. O tekrar sesini bulmayı bekliyordu. “Her vakit yapmak istediğim şeyi bilirdim ama bir şey eksikti ve gerçek tonu yakalayana kadar – Yüzyıllık Yalnızlık’ta kullandığım ton – ne olduğunu anlamadım,” diyordu.
Nihayet o tonu büyükannesinin öykülerinde buldu. Çok vakit orada öylece duruyordu. Doğaüstü, fantastik şeyler anlatırken yüzündeki ifadeyi hafızasından silmeden on sekiz ay boyunca yazdı…
Yüzyıllık Yalnızlık
Ailecek Meksika’ya vardıklarında tarih 26 Haziran 1961’i gösteriyordu ve istasyona geldiklerinde ceplerinde yalnızca yirmi dolar vardı. Ufuk çizgisinin turuncu rengi gözlerinde parlayamayacak kadar silikti, zira onlar baktıklarında gelecekte hiçbir şey göremiyorlardı. Yokluk günleri Marquez’lerde dinmek bilmiyordu. Gabriel de en uygun bildiği şeyi yaptı; yazmaya başladı. Ve on sekiz ay sonra hayatını baştan çizecek o romanı bitirmişti: Yüzyıllık Yalnızlık.
Romanda en büyük dayanağı gazetecilik tecrübesinden aldı. Bildiği tüm kıssa anlatıcılığı metotları romanın sözcükleri ortasında dans ediyordu. Bugünleri yıllar sonra The New York Times’a verdiği bir röportajda şöyle açıklayacaktı:
“Fantastik ve inanılmaz gözüken bir şeyi makul, inanılır bir olaya dönüştürmek için gereken numaraları gazetecilikten öğrenmiştim. Buradaki temel numara kıssayı dosdoğru anlatmak. Aslında gazetecilerin ve taşra halkının yaptığı da budur.”
Fantastik sözcüğü Gabriel’in hayatında çok doğal açıklanıyordu. Zira büyükannesinin yüzündeki tabir demekti. Ne anlatırsa anlatsın sözü hiç değişmezdi ve bu hâli herkesi çok şaşırtırdı. Gabriel, Yüzyıllık Yalnızlık’ı daha evvel de kaç kere yazmaya çabaladı, lakin yazdığı öyküye inanmadan yazıyordu. Yapması gerekenin kendine inanmak olduğunu fark ettiğindeyse büyükannesinin yüzünü kendine maskelemesi yetti. Bu mucizevi bir keşif üzereydi; hem gerçek hem gerçeküstü.
Gabriel, ölümsüz romanında birinci bakışta fantastik olan fakat kendi gerçekliğini ortaya koyan olayları anlatıyordu. Bir röportajında bunu şöyle açıklıyordu:
“Bu gazetecilik numarasını ayrıyeten edebiyata da uygulayabilirsiniz. Örneğin, şayet fillerin gökte uçtuğunu söylerseniz, beşerler size inanmayacaklar. Lakin 475 filin gökte uçtuğunu söylersiniz, beşerler size muhtemelen inanırlar. Yüzyıllık Yalnızlık’ta bunun üzere bir sürü şey var. Bu tam da büyükannemin kullanmış olduğu bir teknik. Bilhassa sarı kelebeklerle sarılan karakterin öyküsünü hatırlıyorum. Ben çok küçükken, konutumuza gelen elektrikçi vardı. Çok ilgimi çekerdi zira kendisini elektrik direklerinden koruyan bir kemer takıyordu. Büyükannem ne vakit bu adamın konuta geldiğini söylese, meskenden ağzına kadar kelebeklerle dolu ayrıldığını da eklerdi. Ama bunu yazarken, şayet kelebeklerin sarı olduğunu söylemeseydim, beşerler buna inanmayacaklardı. Hoş Remedios’un cennete gittiği kısmı yazarken, bu kısmı emniyetli kılmam bayağı uzun bir süremi aldı. Günün birinde bahçeye çıktım ve yıkama yapmak için meskene gelen bayanı gördüm. Kuruması için çarşafları asıyordu fakat çok fazla rüzgâr vardı. Bayan çarşafları uçurup götürmemesi için rüzgârla tartışıyordu. Anladım ki şayet çarşafları Hoş Remedios için kullansaydım, Remedios göğe yükselirdi. Ben de işte bu türlü yaptım, muteber olsun diye. Her müellifin sorunu güvenilirliktir. Herkes, emniyetli olduğu sürece, bir şeyler yazabilir.”
Kitabın konusu içinse Orta Çağ vebası üzerine çok araştırma yapmıştı. Bilhassa Oedipus’tan itibaren edebi periyottaki veba hadiseleriyle ilgileniyordu. Daniel Defoe’nun Veba Yılı Günlüğü, en sevdiği kitaplardan biriydi. Defoe’nun her dediğinin salt fantezi üzere durması ve tekrar onun da bir gazeteci olması Gabriel’i fevkalade etkiliyordu. Çok uzun bir vakit Gabriel, Defoe’nun bu kitabı Londra’daki vebayı şahsen yakından gözlemleyerek yazdığını sanmıştı. Meğer Defoe, veba vaktinde 7 yaşında bile olmayan bir çocuktu. İşte Gabriel, bir öteki aydınlanmayı da onu böylesine etkilemiş bir romanın yalnızca bir roman olduğunu anladığında yaşadı. Bu yalnızca bir fark ediş değildi, hakikaten anlamıştı.
Daha sonraki vakitlerde da veba, Gabriel’in kitaplarında pek çok farklı halde tekrar eden bir bahis oldu. Bir sefer her şeyden evvel, çok uzun yıllar boyunca Kolombiya’daki politik şiddetin vebayla birebir metafiziğe sahip olduğunu düşünmüştü. Vebayı, Yüzyıllık Yalnızlık’tan evvel, Cumartesiden Bir Gün Sonra ismini verdiği hikayesinde bütün kuşları öldürmek için kullanmıştı. Yüzyıllık Yalnızlık’ta ise o veba uykusuzluktu; uyuyan vebanın aksi sureti.
Gabriel’e nazaran “En nihayetinde edebiyat, marangozluk üzere bir şey”di; tüm incelikleriyle onu var ediyordun.
Uzun soluklu, yazımı yıllar süren bir romandı Yüzyıllık Yalnızlık. Doğal roman Gabrile son cümleyi yazdığında bitmemişti. Bir diğer zorluk da tam bu anda başladı. Müelliflik süreci sözcüklerin akışından ibaret değildi. Gerçek hayat vardı. Gabriel, ailesine bakabilmek için arabasından başlayarak meskende para eden her şeyi satmıştı. Romanı Buenos Aires’teki yayıncısına göndermesi bile farklı bir iz bırakmıştı.
Kitabı bitirdiği gün Mercedes’le postaneye gittiler. Kitap yedi yüz sayfaydı ve tarttıklarında Meksika’dan Arjantin’e 83 peso tutmuştu. Mercedes’le göz göze geldiklerinde karısı ona 45 pesoları olduğunu söyledi. Gabriel gözlerinden muhakkak meçhul geçen hüznü çabucak sildi ve hiç düşünmeden kitabı ikiye böldü. Görevliden 45 pesoluk sayfa tartmasını istedi. Bir gün bunu anlatırken şöyle diyecekti: “Et keser üzere kese kese 45 pesoluk tarttılar.”
“Geriye bir tek romanın berbat çıkması kaldı artık.”
Ancak o denli olmadı, roman makus çıkmadı. Gabriel’in de Mercedes’in de çocukların da fedakârlığı nihayet mükafatını alacaktı, üstelik ziyadesiyle. Marquez, Yüzyıllık Yalnızlık kitabıyla edebiyat dünyasına ses getiren büyük bir giriş yaptı. Meksika’da yaşasa da tüm Latin Amerika’da en sevilen müellifler ortasındaydı. Artık “Gabo” diye anılıyor ve çok seviliyordu.
Ülkesi Kolombiya’da ise ulusal onurun sembolü olacaktı. Otuz beş milyondan fazla kopya satan roman, otuz beşten fazla lisana çevrildi.
Gabriel, genç yaşından beri dış siyaset ve Kolombiya’yı eleştirme konusunda hiç geri durmuyordu. Yüzyıllık Yalnızlık’ın basılmasının akabinde müellif olarak da siyasete daha yakın durmaya başladı. Yapıtlarının hayalperest dünyasına karşın Gabriel’in kaleminde Latin Amerika’ya dair politik bildiriler da vardı. Gerilla savaşı, komünizm başarısızlığı, kapitalizm, uyuşturucu kaçakçılığı ve CIA’in tehlikeli müdahalesini eleştiriyordu.
Yüzyıllık Yalnızlık’ta Gabriel, doğduğu ve çocukluğunun geçtiği kasaba Aracataca’dan yola çıkarak, Jose Buendia’nın soyunun yedi jenerasyonunu anlatan masalımsı öykünün geçtiği Macondo’yu yaratmıştı. Romandan adeta Faulkner göz kırpıyordu. Tıpkı onun üzere hayali bir cihan yaratmıştı. Bir öteki en kıymetli ilham kaynağı ise büyükannesiydi natürel. Onun yaşama karşı gerçeküstü yaklaşımından, çocukluğunda hepsi gerçekmiş üzere son derece önemli bir yüz sözüyle kıssalar anlatan halinden ilham alarak olay örgüsünü metaforlar ve fantastik kurgular üzerine kurmuş, okurlarına büyülü gerçekçiliği sunmuştu.
Yüzyıllık Yalnızlık nasıl klasik oldu
60’larda, Latin Amerika’da yazılmış bir romanın memleketler arası bir muvaffakiyet kazanması için bölgede en az 8 yüz bin kopya satması ve bu sayıyla İspanya’nın âlâ yayıncılarından birine ulaşması, böylelikle İngilizce, Fransızca ve Almanca yayın yapan yayıncıların da ilgisini çekerek orada da basılması gerekiyordu. Olağan yetmezdi. Bununla birlikte “Biblioteca Breve, Rómulo Gallegos, Casa de las Américas, ve Formentor Ödülleri”ni de almalıydı.
Gabriel, bir şey yazdığında bu kitabı arkadaşlarıma sevdirebilir miyim, diye düşünürdü. Kim hangi kısmı sever, başkası şu paragraf hakkında ne düşünür, diye sorgularken nihayetinde “Tüm kitaplar arkadaşlarınız için yazılmıştır,” diyordu. Yüzyıllık Yalnızlık’ı yazdıktan sonraki sıkıntıysa arkadaşlarını öbür kitaplarına göre daha şad edeceğini biliyordu. Fakat kaç milyon şahsa yazdığından habersizdi. “Sanki milyon tane göz üstümdeydi ve ne hissettiklerini bilmiyordum,” diyecekti. İspanyol yayıncısı kitaptan 8 yüz bin adet basacağını söylediğinde çok şaşırmıştı. Zira şimdiye dek öteki kitaplarından hiçbiri 7 yüz binden fazla satmamıştı. Ona yavaş başlamasını söylese de yayıncısı bu kitabın hakikaten çok âlâ olduğunu düşünüyordu ve Mayıs – Aralık ortasında hepsinin satılacağından emindi. Çok daha şaşırtan ve hoş bir şey oldu; kitapların tüm kopyası Buenos Aires’te, bir haftada tükendi.
Sudamericana, romanı Latin Amerika Boom’u (boom latinamericana) dünya edebiyat pazarında tepedeyken yayımladı. 50’li, 60’lı yıllarda, İspanya’da toplumsal gerçekçilik akımı tesirli olduğundan İspanya’da tanınmak isteyen Mario Vargas Llosa’nın başı çektiği Latin Amerikalı müellifler da bu akım için üretiyorlardı. Milletlerarası çapta tesirli olansa Fransa Yeni Roman akımıydı. Latin Amerika’da ise birebir periyotta yerlilerin öykülerine odaklanan, indigenismo ismi verilen edebiyat akımı tesirliydi. Yüzyıllık Yalnızlık’ın yayımlandığı dönemse tüm bu akımların tökezlemeye başladığı yıllara denk gelmişti.
Tüm olumsuz şartlara karşın Yüzyıllık Yalnızlık memleketler arası muvaffakiyet kazanmanın şartlarını sağlamıştı. Gabriel, daha evvel bu başarıyı edinmiş Maria Vargas Llosa, Carlos Fuentes, Alejo Carpentier ve Julio Cortazar üzere müellifleri da gerisinde bırakmıştı; romanı kırk dört lisana çevrildi. Hatta Yüzyıllık Yalnızlık, Don Kişot’tan sonra en çok lisana çevrilen İspanyolca eser olmuştu.
Akımlara gelince; 1967-1969 yılları ortasında Yüzyıllık Yalnızlık için yapılan tenkitlerde adımları aksayan bu akımların sonlarını çoktan aştığı, hatta edebiyatı çok daha ötede bir noktaya taşıdığı vurgulanmaya başlamıştı. Marquez, tüm soluklardan sıyrılıp kendi içinde “yaşayan bir roman” yazmıştı. Edebiyata yeni bir soluk getirmişti. Bu, bütün fedakârlıkların, çekilen tüm acıların, rehine verilmiş tüm eşyaların ödülüydü.
Yüzyıllık Yalnızlık, bugün büyülü gerçekçilik akımının temsilcisi olarak kabul ediliyor. Bir Latin Amerika akımı olmaktan çok öteye giden büyülü gerçekçilik, Salman Rushdie ve John Updike üzere muharrirlerin yapıtlarına de ulaştı. Yüzyıllık Yalnızlık da pek çok muharririn etkilendiği roman olarak anıldı. Bu vakitle oluşan bir akımdı, zira büyülü gerçekçilik Yüzyıllık Yalnızlık yayımlandığında edebiyata yerleşmiş bir terim değildi. Bunun için en başında roman, “supragerçekçilik”, “sınıflandırılamaz” ya da “ fantezi ve gerçeği karışımı” üzere tanımlamalarla anılıyordu. Meğer bugün Yüzyıllık Yalnızlık edebiyata gönül vermiş herkesin romanı ve pek çok şey tabir ediyor.
1989’da Harold Bloom, Yüzyıllık Yalnızlık’ı “yeni Don Kişot” olarak selamladı…
Gabriel, bu kitabın sinema olmasını hiç istemedi. Zira izleyicinin tek bir yüz görecek olması ve bu yüzlerin muhtemelen onların hayal ettiği üzere olmayacak olması fikrinden rahatsızdı.
Ölümsüz aşkı ve esin kaynağı Mercedes ile
Yüzyıllık Yalnızlık üzerine bir anı
“Tanrı’ya inanmıyorum. Lakin O’ndan korkuyorum.”
Bu kelam Gabo’ya ilişkin ve bu anı da onun Tanrı’nın romanını yazarken kendisine bir formda nasıl yardım ettiğini anlatmak için alıntılıyorum.
Gabo, Yüzyıllık Yalnızlık’ı yazdığı sırada uzunca bir müddettir çıban hastalığının yüklediği ıstırap içinde kıvranıyordu. Bu acı onu ele geçirdiğinde Gabo da romanın kahramanlarından Jose’nin oğlu Albay Aureliana Buendia’yı öldürüp üçüncü jenerasyona geçmenin kıskacındaydı. O denli harikulade tıkanmıştı ki, sancılar içinde kıvranıyordu; bir yolunu bulmalıydı. Ancak nasıl? Albay nerede, ne vakit, ne halde ölmeliydi? Bu sorular başında günlerce dönerken sadık çıbanının acısı onu hiç yalnız bırakmıyordu. O vakit fark etti, acısı zahmetinden çıkış noktası olabilirdi…
Çıban hastalığına Albay’ı da ortak etmeye karar verdi. Birkaç gün süren bu paydaşlık sonrasında, tekrar uzun bir çalışma gününün akabinde Gabo yazı masasından kalktı, düşük omuzlarının eşlik ettiği silik ve sessiz adımlarla yatak odasında uyuyan Mercedes’in yanına kıvrıldı. Ve şöyle mırıldandı: “Albay öldü.” Cümlenin sonuna keskin bir halde konan ve tahminen uzamak isteyen noktadan sonra da hıçkırıklara boğuldu.
Bir söyleşi sırasında bunları anlatırken inanmaz gözlerle kendisine kulak veren dinleyicisinin kulağına eğilip şunları söylemişti:
“Sonra ne oldu biliyor musun? Albay Buendia’ya hastalığımı bulaştırdım. O öldü ve bir daha bende hiç çıban çıkmadı!”
1982 yılında Stockholm’de düzenlenen Nobel Edebiyat Mükafatı töreninden
Nobel Edebiyat Mükafatı
Marquez, 1982’de, Yüzyıllık Yalnızlık yapıtıyla Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık görüldü. Gabo’nun birinci hissettiği şey endişe oldu. 20 Ekim günü Nobel’i kazandığını bildiren telefonu aldığında parmak uçlarına dek titremeye başlamıştı. Meskene sığamadı; yalnız kalmamak için arkadaşı Alvaro Mutis’in meskenine gitti. Mutis, karşısında Gabo’yu bu hâlde gördüğünde Mercedes’le tartıştığını düşündü. Zira Gabriel’in yüzünde hoş bir haberin müsaadeden eser yoktu. Sorduğunda ise Gabo arkadaşını şöyle yanıtladı:
“Daha kötü! Bana Nobel Mükafatı verdiler.”
Yakın arkadaşı Fidel Castro ile
Siyasi duruşu ve sevilmediği anlar
Gabo, Nobel Edebiyat Ödülü’nü alana dek Kolombiyalılar tarafından pek sevilmiyordu. Birinci sebebi şu olabilirdi; Gabo romanlarında sık sık Kolombiya’ya yer verse de yaşamak için Meksika’yı tercih etmişti. Kolombiya’nın siyasi geçmişinde hiçbir vakit yer almayan sol kanıyı benimseyen Gabo’nun ideolojisi, Kolombiyalılar tarafından hiçbir vakit benimsenmedi. Bir gazeteci olarak da Marksist hareketlere yakın duruyordu. 1981 yılında Kolombiya hükümeti tarafından ayrılıkçı M-19 örgütünü desteklemekle suçlandığında Meksika’ya taşındı. Gitmek, Gabo için bir tercihten çok bir zorunluluktu tahminen.
Bir başka sevilmeme sebebi ise yakın arkadaşlarından birinin Fidel Castro olması olabilirdi. Aslında arkadaş olmasından çok, sebep Gabo’nun Küba Devrimi’nden sonra Castro’nun Küba halkına yaptığı haksızlıklara hiç ses çıkarmamasıydı. Bu sebepten yalnızca Kolombiyalılar değil, dünya edebiyatından önde gelen pek çok isim de onu sert bir halde eleştiriyordu. Örneğin yakın arkadaşlarından Mario Vargas Llosa’nın öfkesi şiddete dönüşecek kadar büyüktü.
Gabriel, Nobel’li sekiz Latin Amerikalı müelliften biriydi; Perulu müellif Llosa da. Bir vakitler çok yakın arkadaş olsalar da öfkesi büyüyen Llosa, Meksika’da bir sinemada yanına gelerek Gabo’nun hızına yumruk atmıştı. Öfkesini büyüten siyasi sebeplerdi. Bir diğer bilgi ise Marquez’in morarmış gözünün fotoğrafını çeken fotoğrafçı Rodrigo Moya tarafından verildi; tartışmanı sebebi Llosa’nın karısıydı.
Llosa yalnızca yumruğuyla değil, kelamlarıyla de Gabo’nun karşısındaydı; onu Castro’nun saray soytarısı olmakla suçluyordu. Şöyle diyordu:
“Márquez Fidel Castro’nun saray soytarısıdır ve onun kurduğu diktatörlüğe entelektüel toplulukta mazeretler üreten destekçisidir. Márquez, kimi siyasi tutukluların gizlice hür bırakıldığını söyleyerek, Küba diktatörlüğünün işlediği bütün insan hakları ihlallerini, suiistimallerini şimdiye kadar çok güzel bir halde yasallaştırdı.”
Yine de Gabo hayata veda ettiğinde akabinde şunları söyleyen de yeniden Llosa’ydı:
“Eserleri ile edebiyat dünyasına büyük bir zenginlik kattı. Marquez, çok büyük bir yazardı.”
Gabo ise bu durum karşısında kendini, sebebi, durumu ya da yeri ne olursa olsun vefat cezasını kınadığını, birçoğu bunu bilmese de birçok karşısı, mahkûmu mahpustan kurtardığını, Küba’dan göç etmelerine yardım ettiğini açıklayarak savunmuştu. Yeniden de bu açıklama onun suçlayanları tatmin etmedi.
Yine de tüm bu suçlamalar vakitle mum üzere eriyip tükendi. Marquez saygınlığından bir şey yitirmemişti. Hatta Küba ve Kolombiya’daki politik dengelerin değişmesi üzerine daha da arttı. Nobel’den çabucak evvel Kolombiya hükümetinin ayrılıkçı hareketleri destelemekle suçladığı Marquez, daha sonraki vakitlerde devlet başkanlığı ve büyükelçilik teklifleri de aldı, fakat kabul etmedi. Tekrar de tesirli olduğu çalışmalarda bulundu. Örneğin, Kolombiya hükümeti ile ülkenin en büyük gerilla hareketi Kolombiya Devrimci Silahlı Kuvvetleri (FARC) ortasındaki görüşmelerin yapılmasında köprü oldu. Castro ve Clinton ortasındaki görüşmelerde de aracıydı. Küba ve Amerika ortasındaki bağların yumuşamasında kıymetli bir rol üstlenmişti.
Tüm bunlardan sonra Marquez, “teröre dayanak veren” imajından sıyrılmış, “barış adamı” imajını giyinmişti. Lakin hakkındaki tartışmalar bitmek bilmedi. Vefatının akabinde 2015 yılında Kolombiya’nın ve hatta dünyanın en ünlü uyuşturucu baronu Pablo Escobar’ın Popeye lakaplı tetikçilerinden biri, bir televizyon kanalına verdiği röportajda farklı bir savda bulundu: Marquez, Escobar ve Castro ortasında kıymetli ilişkiydi. Escobar, Marquez’e bir mektup vermiş ve onu Fidel Castro’nun kardeşi Raul Castro’ya iletmesini istemişti. Argümana nazaran o mektupta Escobar, uyuşturucuyu Meksika’dan Havana’ya ve oradan da denizaltıyla Miami’ye taşımak için bir Rus denizaltısı istiyordu.
Marquez, yalnızca romanları çok satan bir müellif olarak yaşamadı. İhtilallerden darbelere varasıya kadar son devir Latin Amerika tarihinde iz bırakmış isimlerden biriydi. Yüzyıllık yalnızlığı, boynundaki en afili madalyonuydu; tahminen de kalbinin tam üstünde duruyordu.
Kolera Günlerinde Aşk ve öteki değerli yapıtları
Kuşkusuz Marquez denince akla gelen birinci ve en kıymetli yapıtı Yüzyıllık Yalnızlık’tı. Lakin öteki çok sevilen yapıta de imza attı. Bunlardan biri Başkan Babamızın Sonbaharı (El Otono del Patriarca) idi.
Gabo, zihninde bir karakter yaratmıştı, lakin onu fiziki bir varlığa dönüştürecek sembol arayışındaydı. Ve onu buluşunu şöyle anlatıyordu:
“Bir gün Roma sokaklarında çaresizlik içinde dolaşıyordum. Girdiğim kitapçıda bulduğum fotoğraf albümünü karıştırırken birden o yüzü gördüm.”
O yüz, Gabo için çok lüks bir malikânenin salonunda tek başına oturan hayattan yılmış, zalim ve yaşlı bir adama aitti. Çabucak çalışma masasına döndü ve Karayip Adaları’nın birinde yaşamış bu diktatörün mevtini yazmaya başladı. Bir başyapıt olan bu eser, 1975 yılında yayımlandı.
Marquez çok haklıydı; “Her roman karakteri şahsen tanıdığın, hakkında bir şeyler duyduğun, okuduğun şahıslardan oluşan bir kolajdır.”
Bir başka özel yapıtı ise 1981 yılında yayımlanan Kırmızı Pazartesi (Cronica de Una Muerte Anunciada) idi. Ünlü İtalyan direktör Francesco Rosi tarafından beyaz perdeye uyarlanan bu yapıtta Gabo, çocukluğunu geçirdiği kasabada yaşanan bir cinayeti anlatıyordu. İşleneceği neredeyse kasabadaki herkes tarafından bilinen cinayet, kimse tarafından engellenemiyor ve romanın kahramanı Santiago Nasar’ın vefatına adeta müsaade ediliyordu. Kırmızı Pazartesi, Türkiye’de de 2008-2009 döneminde Macit Koper tarafından tiyatroya uyarlandı.
Annesi ve babasının aşkından, daha doğrusu sıkıntılı bağından ilhamla yazdığı, bir öteki Hollywood başarısına ulaşacak yapıtı ise 1985 yılında yayımlanan Kolera Günlerinde Aşk (El Amor en Los Tiempos del Colera) oldu. Birinci intiba olarak sıradan bir aşk kıssası üzere görünebilirdi. Lakin Marquez, “Kurduğum tuzağa düşmemek için dikkatli olmalısınız!” diye boşuna uyarıyor olamazdı. Roman, peşinden koşan Florentino’dan vazgeçip Tabip Juvenal’ın inançlı kollarında bir ömür süren Fermina’nın kıssasını anlatıyordu. Gençlik aşkı, tutku, kıskançlık, romantizm, öfke, şehvet ve bir yandan da kendini daima inançta hissedeceğin bir hayat seyahati; şayet dikkatli ve bilhassa Marquez’in anlatımına sadık bir okursanız aşkın her bir evresini adım adım fark etmemek mümkün değildi.
Kolera Günlerinde Aşk’tan şu alıntı da romana bir ışık tutmaktaydı:
“Evet, de ona. Dehşetten ölsen bile, sonradan üzülecek olsan bile, zira her ne yaparsan yap, hayır diyecek olursan şayet, tüm hayatın boyunca pişman olacaksın.”
Romanın sinemaya uyarlanması da o denli kolay olmadı. Gabo, yapıtlarının beyazperdeye uyarlanmasından pek hoşlanmıyordu, bununla birlikte kaidesi romanlarının özgün lisanı İspanyolca olarak sinema yapılmasıydı. Üretimci Scott Steindorff, Gabo’yu ikna etmek için üç yıl boyunca tabir yerindeyse peşinden koştu. Nihayet Gabo ikna oldu ve Kolera Günlerinde Aşk 2007 yılında beyazperdeye uyarlandı.
Yazımı ve çalışma rutini
Gabo, kelam konusu yazmak olduğunda en değerli şeyin birinci paragraf olduğunu şöyle lisana getiriyordu:
“En değerli şey birinci paragraftır. Birinci paragraf için aylarımı harcamışımdır. Bir sefer istediğimi elde ettim mi, gerisi arttan gelir.”
En zorlandığı şeylerden biri o birinci paragrafı yazmaktı. “Yalnızca birinci paragraf için aylarımı harcadığımı bilirim, fakat bir kez tutturdum mu gerisi akar masraf,” diyordu. Kitapla ilgili neredeyse bütün sorunların birinci paragrafta çözülebileceğine, kıssaya ilişkin ne varsa tam olarak burada belirleneceğine inanıyordu. Burası Gabo için en başından çizilen, yolun akışını başlarken belirleyen o yerdi. İşte bundan sebep yüzlerce sayfalık bir roman yazmak, kısa kıssalardan oluşan bir kitap yazmaktan daha kolaydı. Nihayetinde her kısa öykü yeni bir birinci paragraf demekti.
Örneğin, 1961 yılında yayımlanan ünlü novellası Albaya Mektup Yazan Kimse Yok, bu özelliğinin en düzgün delillerinden biriydi. Kıssanın içine bir anda çeken şu paragrafla başlıyordu:
“Albay kahve tenekesinin zirvesini kaldırdı ve sadece bir küçük kaşık kahve kalmış olduğunu gördü. Kabı ateşten indirip suyun yarısını toprak tabana döktü ve çekilmiş kahvenin son zerreleri de pas kırıntılarına karışıp kaba dökülene kadar tenekenin içini bıçakla kazıdı…”
Gabo, Nobel Edebiyat Ödülü’nü almadan bir yıl evvel Meksika’dan ülkesindeki siyasi karışıklık sebebiyle sığınma istemişti. Ülkesinden ayrıldığında pek çok ülke onu sevgiyle karşılamıştı ancak Gabo, vaktini Meksika, Paris ve Barselona ortasında hisse etmişti. Bu üç kentte birbirinin gibisi olacak halde bembeyaz döşediği konutlarda daima yazdı. Ne olursa olsun yazma rutininden hiç taviz vermiyordu. İşini hakikaten ciddiye alıyordu. Tüm hayatını rutini üzerine kurmuştu.
“Marquez nasıl muharrir?” sorusu özetle şöyle cevaplanabilirdi: Her kelimeyi derin derin düşünerek ve yavaş yazardı. Kendi tabiriyle nihayet bulduğu o söz daima hakikat olurdu. Gabo bir de soyutlama yapabilecek kapasitem yok, diyordu. Bundan sebep de birçok eleştirmen Gabo’nun kültürsüz biri olduğunu düşünüyordu. Zira yeteri kadar alıntı yapmıyordu…
Gabo için bir öbür değerli mevzu ise kimseyi taklit etmemekti. Faulkner’dan Hemingway’e, Joyce’dan Jorge Louis Borges’e dünya edebiyatından değerli müelliflerden ilham almıştı, lakin taklit onun kırmızıçizgisiydi. Onun en değerli ilham kaynağı ferdî tecrübeleri ve ailesi olmuştu. Başta büyükannesi olmak üzere büyükbabası, annesi, babası, birinci bağını yaşadığı o hayat bayanı ve doğup büyüdüğü kasaba, kıssalarının birer kesimiydi.
Profesyonel bir muharrir olduğunda en büyük sorunu programlamaydı. Kırk yaşında tam vakitli yazan bir müellif olduğunda, programı sabah dokuzdan öğle üçe kadar, biçiminde düzenlemişti. Oğulları okuldan dönene kadar yazıyordu. Rutinini bir bakıma deneme yanılma sistemiyle günlük ömrü ve aile tertibine nazaran oluşturmaya çalışıyordu. Gazetecilik disiplininden sebep sıkı çalışmaya alışıktı. Bunun için yalnızca sabahları çalışmak ona kendini hatalı hissettiriyordu. Lakin sonra fark etti ki öğlenden sonra yaptığı her şey, bir sonraki sabah sil baştan oluyordu. Bu rutini bir röportajında şöyle açıklıyordu:
“Pazarları dâhil olmak üzere her gün sabah dokuzdan öğlenden sonra üçe kadar, düzgün ısıtılmış bir odaya kapanarak müellifim, zira beni rahatsız eden yalnızca gürültü ve soğuktur.”
Onun için rutinindeki en kıymetli problemlerden biri sırf tanıdığı ya da daha evvel yazdığı yerlerde çalışabiliyor olmasıydı. Otellerde, birinci defa kaldığı bir meskende ya da ödünç daktiloda yazamazdı. Çalıştığı ortamı benimsemeliydi. Öbür kentlerdeki konutlarının benzeri nizamda olması da bundandı işte. Bu kuşkusuz en büyük sıkıntıydı, zira seyahat yaparken çalışamıyordu. Bu ne ilhamın gelmesini beklemekti ne de romantik bir öbür yaklaşım. Gabo, yalnızca bir müellifin rahatça yazabilmesi ve sözlerin su üzere akması için özel bir ruh hâli olduğuna inanıyordu. İnsan hissetmeden nasıl yazardı? Ruh halini, gerçek temayı ve elbette sözcüklerini bulduğunda her şeyin zaten işlediği, çok sevdiğimiz bir işe dönüşüyordu. Hepsi bu.
Marquez öldü
Gabo’ya birinci sefer 90’larda akciğer kanseri teşhisi konmuş ve bir operasyon geçirmişti. Durumu düzgüne gitse de 1999 yılının Haziran ayında Marquez’in yaklaşan vefatıyla ilgili söylentiler çığ üzere büyümeye başlamıştı. Birisi ölmekte olan birinin duygusal şiirini paylaşmış ve şair olarak da Marquez’i işaret etmişti. Şiirin çok kısa bir vakitte bir e-postaya dönüşüp dünyaya yayılması üzerine bu asparagas manşetlere kadar taşındı.
Evet, Marquez ölmemişti, lakin herkesin aklına gelen ve dillendirmediği bu bahse dikkat çekmişti. Marquez yaşlanıyordu ve günden güne yazım konusunda üretimi de yavaşlıyordu. Okurları 2002 yılında yayımladığı anılarının ikinci kısmını bekliyordu. 2004 yılında ise Marquez, Benim Hüzünlü Orospularım ismini verdiği romanını yayımladı. Tekrar çok büyük bir başları yakalamıştı. Lakin sona yaklaşmanın verdiği panik havası mı bilinmez, bu kitap da okura yetmedi. Daha fazlasını bekliyorlardı, Marquez’i kaybetmekten korkuyorlardı aşikâr ki. Bir yandan da uyuşmazlıklar içindeydi. Bu da sevenlerini üzüyordu. 2004 yılında düzenlenen İspanyol Lisanı Memleketler arası Kongresi’ne katılması da yasaklanmıştı. Marquez biyografisini yazan Gerald Martin de muharririn hafızasını kaybetmeye başladığını açıklamıştı. Halbuki Gabo kendini daima “profesyonel hatırlayıcı” olarak tanımlardı. Gabo, bu bahiste 2006 yılında İspanyol gazetesi La Vanguardia’ya, “Yazmayı bıraktım. Geçen sene hayatımda tek bir satır bile yazmadığım birinci yıldı,” biçiminde konuştu. Martin, onun bir daha kitap yazamayacağını söylemişti, fakat yıl 2009’a geldiğinde Marquez, hakkında çıkan emekli olduğu söylentileri için Kolombiya gazetesi El Tiempo’ya şunları söyledi:
“Bu yanlışsız değil. Şu an yaptığım tek şey yazmak. Fırına koyduğum keklerin ne vakit pişeceğini biliyorum.”
Yalnızlığın daimi bekçisi Marquez, 17 Nisan 2014’te akciğer iltihabı sebebiyle hayata gözlerini kapadı. 87 yaşındaydı. Yüzyıllık Yalnızlık’tan bir pasaj güya kainata yükseldi:
Bir söyleşisinde, “İyi bir öykü anlatmak en büyük tutkum,” demişti. İtinayla seçtiği sözlerden yol yaptığı kıssalarıyla uzun ve dolu dolu bir edebiyat mesleği inşa eden Gabo, ölümsüzlüğü keşfetti. Daima istediği üzere. Zira o “sevilmek için” yazıyordu. Kalbi ne kadarına ikna oldu, bilinmez. Lakin ismi geçtiğinde “Yüzyılın en güzel yazarıydı,” dendi daima onun için.
Ölümünün akabinde dünyanın önde gelen isimleri onu övgü dolu sözlerle ve kocaman bir sevgiyle uğurladılar. Tüm yapıtlarını okuduğunu ve hayranı olduğunu belirttiği Marquez için devrin Amerika Lideri Obama şöyle diyordu mesela:
“Dünya, en hayalperest müelliflerinden birini kaybetti.”
Bill Clinton ise arkadaşını şu sözlerle uğurladı:
“Arkadaşı olmaktan, 20 yıldan uzun bir müddettir o hoş yüreğini ve mükemmel zekâsını tanımaktan gurur duyuyorum.”
Kolombiya’da ise üç günlük yas ilan edilmişti ve devlet lideri Santos, Marquez’in yapıtına atıfta bulunuyordu:
“Tüm vakitlerin en büyük Kolombiyalısının vefatı yüzünden bin yıllık yalnızlık ve hüzün! Onun üzere bir dev asla ölmez.”
“Genç bir müellife tavsiye verecek olsaydım kendi başından geçen bir olay hakkında yazmasını önerirdim. Yaşanılan bir şeyi yazmak ile okunup görülen bir şeyi yazmanın ayrımı her vakit kolaydır.”
Yalnızlık üzerine bir ömür düşünmüş, geçtiği tüm yolları daima yazmak için yürümüş, bir romana yalnızca bir roman olarak bakmayı öğrenmiş, en büyük tutkusunun peşinden koşarak güzel kıssalar anlatmış ve dünya çapında pek çok lisanda uğurlanmış bir Gabo geçti bu dünyadan…
İyi ki…
Damla Karakuş
Not:
Biyografisini okumak istediğiniz şahısları lütfen bizimle paylaşın.
Instagram:
