Sultan Abdulhamid Han anılıyor

Sultan Abdulhamid Han anılıyor

İleri görüşlülüğü, dehası, hamaseti, yenilikciliği ve adaleti ile 33 yıl saltanatta karar süren Sultan Abdulhamid Han, vefatının 104. yıldönümünde rahmetle anılıyor…

Osmanlı Devleti’nin en çok merak edilen padişahlarının başında gelen Sultan II.Abdülhamid, imparatorluğun dört bir tarafında yeni eserler yaptırırken birçok projeye de imza atmıştı. Pekala Sultan Abdulhamid Han kimdir? Hangi projelere imza atmıştır ? Abdulhamid Han’ın siyasi hayatı ve yapıtları bu haberde…

Sultan Abdülhamid halifelik makamına yakışır iffet, haysiyet, vakar ve namus timsali bir kimse idi. Dindardı, hayır yapmasını severdi. Kan dökülmesinden asla hoşlanmazdı. Otuz üç yıllık saltanatı mühletince imzaladığı vefat fermanlarının sayısı birkaç taneyi geçmez. Kimsenin rızkına mâni olmak istemez, yurt dışına kaçan yahut sürgüne gönderilen siyasî muhaliflerine dahi maaş bağlatırdı.

Günde 16 saat çalıştığı söylenen II. Abdülhamid’in çalışmadığı vakitlerde hobi olarak marangozlukla uğraştığı bilinmektedir. Öte yandan II. Abdülhamid gençliğinde de bir çok spor koluyla ilgilenmiştir. Sanatla da alakalı olan II. Abdülhamid, Yıldız Sarayı’nda yaptırdığı tiyatroda çeşitli oyun ve operaları özel olarak getirterek ailesiyle izlerdi..

(Sultan II. Abdülhamid’in, gül ağacından kendi eliyle yaptığı cumba kafesi Yıldız Hamidiye Camii)

SULTAN (II.) ABDULHAMİD HAN’IN HAYATI

Babası Abdülmecid, annesi Tîrimüjgân Kadınefendi’dir. 21 Eylül 1842 tarihinde dünyaya geldi. On bir yaşında annesini kaybettiği için, babasının buyruğuyla, hiç çocuğu olmayan Piristû Kadınefendi kendisine analık etti. Özel hocalar tayin edilerek eğitildi. Gerdankıran Ömer Efendi’den Türkçe, Ali Mahvî Efendi’den Farsça, Ferid ve Şerif efendilerden Arapça ve öteki ilimleri, Vak‘anüvis Lutfi Efendi’den Osmanlı tarihi, Edhem ve Kemal paşalarla Gardet ismindeki bir Fransız’dan Fransızca, Guatelli ve Lombardi ismindeki iki İtalyan’dan mûsiki tahsil etti. Anne sevgisinden yoksun oluşu, babasının kendisine karşı soğuk davranması onu çocuk yaşından itibaren yalnızlığa mahkûm etmiştir.

Taht için uzak bir namzet oluşu hasebiyle saray muhiti de kendisine pek ilgi göstermemiştir. Saray halkı ve devlet büyükleri zeki, ancak niyet ve kanaatlerini asla dışa vurmayan Şehzade Abdülhamid’i pek sevmezdi. Bu yüzden herkesin uzak kaldığı bu akıllı şehzade, lakin Pertevniyal Kadın’ın yardımı ile Sultan Abdülaziz’e yaklaşabildi. Zekâsı ve politik kabiliyeti münasebetiyle amcası Abdülaziz, onun özgür bir ortamda yetişmesine imkân verdi. Mısır ve Avrupa seyahatlerine onu da götürdü. Şehzadeliği hayli hür geçen Abdülhamid, Maslak çiftliğinde toprak işleriyle meşgul oldu. Burada koyun besledi, üstübeç madenleri işletti, borsa faaliyetlerine katılarak para kazandı. Tahta çıktığı vakit servetinin 100.000 altını aştığı söylenir.

Anayasaya dayalı meşrutî bir yönetim kurmak isteyen ve bu yüzden Abdülaziz ile V. Murad’ı tahttan indiren Midhat Paşa ve arkadaşlarıyla anlaşan II. Abdülhamid, 31 Ağustos 1876 Perşembe günü tahta çıktı.

Bu sırada devlet en buhranlı günlerini yaşıyordu. Abdülaziz döneminde başlamış olan Bosna-Hersek ve Bulgar ayaklanmalarına V. Murad bölümünde Sırbistan ve Karadağ muharebeleri de eklenmişti. Bu isyanları kışkırtan ve destekleyen Rusya “Şark meselesi”ni halletmek üzere fırsat kollamakta idi. Malî imkânsızlıklar yüzünden isyanlar bastırılamıyordu. Abdülaziz’in son yıllarında Mahmud Nedim Paşa’nın dış borçların ödenmesiyle ilgili kararı, Avrupa’da büyük reaksiyonlara yol açmış ve bu yüzden yeni bir yardım alınması imkânsızlaşmıştı. Avrupa kamuoyu Osmanlı Devleti aleyhine dönmüş durumda idi.

Bu kurallar içinde Abdülhamid büyük bir düzgün niyet gösterisi ile işe başladı. Osmanlı tarihinde o vakte kadar görülmemiş birtakım hareketlerle kısa müddette ordunun ve halkın gönlünü kazandı. Meselâ Seraskerlik Kapısı’nda subaylarla yemek yiyen padişah, burada “serasker paşa, paşalar, beyefendiler, efendiler” hitabıyla başlayan bir konuşma yaptı. Bütün hükümet üyeleriyle mâbeyin çalışanını Yıldız Sarayı’nda yemeğe davet etti. Burada yaptığı konuşmada da ulusal birliğe duyulan muhtaçlığı lisana getirdi. Tersane’ye giderek bahriyelilerle birlikte sofraya oturup asker yemeği yedi. Bâb-ı Meşîhat’a giderek ulemâ ile birlikte iftar yemeğine katıldı. Haydarpaşa Hastahanesi’nde Balkan cephelerinden gelen yaralıları teker teker ziyaret ederek onlara armağanlar dağıttı. Sadrazam ve öteki nâzırlarla birlikte mescitleri dolaşarak halk içinde namaz kıldı.

Yeni padişahın buna benzeri jestleri halk ve ordu mensupları ortasında şadlık uyandırdı. Herkeste ve bilhassa orduda bir moral düzelmesi görüldü. Sırplar’la yapılan savaşlarda Türk ordusu kıymetli muvaffakiyetler elde etti. Lakin Rusya’nın derhal savaşa son verilmesi konusundaki ültimatomu üzerine Sırbistan ile üç aylık ateşkes imzalandı. İngiltere “Şark meselesi”nin İstanbul’da toplanacak bir konferansta ele alınmasını istedi.

Bu sırada padişahla hükümet ortasında mâbeyin kâtiplerinin tayini yüzünden birinci uyuşmazlık çıktı. Mütercim Rüşdü Paşa’nın istifasını padişah kabul etmedi. Sırplar’la barış yapılmasını istemeyen bir kümenin Midhat Paşa ve arkadaşlarını öldürmeyi, II. Abdülhamid’i tahtından indirmeyi planlayan komploları ortaya çıkarıldı. 400 kişi tevkif edildi. Anayasa hazırlığı için müslüman ve gayri müslimlerden bir kurul kuruldu. Bu sırada Midhat Paşa ile uyuşmazlığa düşen Mütercim Rüşdü Paşa istifa etti. 19 Aralık 1876’da sadârete Midhat Paşa getirildi. Dört gün sonra da İngiltere’nin teklifini kabul eden devletler İstanbul’da toplandı. Tıpkı gün yüz bir pâre top atışıyla Osmanlı Devleti’nin birinci anayasası olan Kānûn-ı Aslı ilân edildi (23 Aralık 1876).

Alelacele hazırlanarak İstanbul Konferansı’nın toplandığı gün ilân edilen anayasa ile, Batılı devletlerin çok isteklerde bulunmaları önlenmek istenmişti. Ancak Batılı devletler bunu ciddiye bile almadılar. Daha evvel Rus elçiliğinde hazırladıkları teklifleri, kabul edilmesi için Bâbıâli’ye sundular. Osmanlı Devleti’nin bağımsızlığını tehlikeye sokacak kadar ağır kararlar taşıyan teklifler, padişahın buyruğuyla 18 Ocak 1877 günü toplanan ve askerî, mülkî ve isimli üyelerle hükümetin ve gayri müslim manevî reislerin katılmasıyla oluşan 180 kişilik Meclis-i Umûmî’de görüşülerek oy birliğiyle reddedildi. Elçiler, yerlerine birer maslahatgüzar bırakarak İstanbul’dan ayrıldı. Midhat Paşa İngiltere’ye, anayasanın uygulanmasının garanti altına alınması kaidesiyle Batılı devletlerle anlaşabileceğini bildirdi. İngiltere Londra’da bir konferans toplanması için tekrar faaliyete başladı. Midhat Paşa gerek bu hareketi, gerekse hakkında çıkarılan Osmanlı hânedanlığını kaldırarak kendi ailesini tahta çıkarmak yahut cumhuriyet kurmak üzere söylentiler yüzünden, misyonundan azledilerek 5 Şubat 1877’de yurt dışına sürüldü.

II. Abdülhamid, Kānûn-ı Esâsî’nin mimarı Midhat Paşa’yı yurt dışına sürdüğü halde meşrutî yönetimden vazgeçmedi. Anayasa mucibince seçimler üç ay içinde yapılarak 19 Mart 1877’de meclis şahsen padişah tarafından açıldı. 141 üyeden oluşan bu birinci Türk parlamentosunun üyelerinin 115’i mebus, yirmi altısı da âyan üyesinden teşekkül ediyordu. Mebusların altmış dokuzu müslüman, kırk altısı gayri müslim idi.

İngiltere’nin teşebbüsüyle toplanan Londra Konferansı, Ruslar’ın tekliflerini kapsayan Londra Protokolü’nü 31 Mart 1877’de imzalayarak, kabul edilmesi için 3 Nisan 1877’de Bâbıâli’ye sundu. Ağır kararlar taşıyan bu protokol, padişahın isteğiyle mecliste görüşülerek reddedildi. Durum 12 Nisan 1877’de hükümet tarafından Batılı devletlere bildirildi. Böylelikle isteğine kavuşan Rusya, 24 Nisan 1877’de Osmanlı Devleti’ne resmen savaş ilân etti. Romenler, Sırplar, Karadağlılar ve Bulgarlar Rusya’nın yanında yer aldılar. Malî ve askerî vaziyeti son derece makus durumda bulunan Osmanlı Devleti dışarıdan da yardım alamadı. Plevne’de Gazi Osman Paşa, doğuda Gazi Ahmed Muhtar Paşa’nın olağanüstü muvaffakiyetleri savaşın genel gidişini durduramadı; Türk orduları cephelerden çekilmeye başladı. Onların akabinde on binlerce müslüman-Türk muhacir de İstanbul’a akın etti. Muhacirler bir plan içinde Anadolu’nun çeşitli bölgelerine yerleştirilmeye çalışıldı. Memleketin son derece karışık günler yaşadığı bu sırada, bu bahislerde tek karar organı olan mecliste de tam bir anarşi karar sürmekte idi.

İlk meclis, parti kümeleri yerine milliyet kümelerinin gayret ve entrika sahnesi haline gelmişti. Anayasanın sağladığı şahsî hürriyeti gayri müslim ögeler ulusal hürriyet, hatta muhtariyet ve istiklâl hakkı mânasına alıyorlardı. Anayasaya nazaran resmî lisan Türkçe olduğu halde, Ermeni ve Rum mebuslar kendi lisanlarının de resmî lisan olarak kabul edilmesini isteyecek kadar ileri gidiyorlardı. Her mebus kendi milletinin sorunu ile ilgileniyordu. Bunlar meclis içinde ve hükümet nezdinde âdeta üstünlük kurmaya çalışıyorlardı. Anayasa yeterince seçilen ikinci meclis Ocak 1878 başlarında toplandı. Ruslar’ın İstanbul’a hakikat ilerlediği bir sırada çabucak bir muhalefet kümesi oluşturan birtakım mebuslar, başta sadrazam olmak üzere hükümetin azlini, savaşta mağlubiyete sebep olan kumandanların dîvân-ı harbe verilmesini istemeye başladılar.

(Sultan II. Abdülhamid’in yaptırdığı

Padişah, Edhem Paşa’nın yerine Ahmed Hamdi Paşa’yı sadârete getirdi (11 Ocak 1878). Meclis, her nâzırın meclise gelip hesap vermesi ve kumandanların yargılanmaları konusunda ısrar etti. 22 Ocak’ta buna dair bir teklif kabul edildi. Padişah, meclis lideri Ahmed Vefik Paşa’yı meclise göndererek, büsbütün anayasanın uygulanmasından yana olduğunu, sadâret makamını kaldırarak kendi imtiyazlarından birini daha feda ettiğini, vekillerin her istendiğinde meclise hesap vereceklerini, fakat şu buhranlı günlerde yerlerine bir vekil gönderilmesi halinde mâzur görülmelerini istedi. Padişahın bu kelamlarına karşın mecliste tekrar şiddetli tartışmalar oldu.

Padişah, Rus ilerlemesi karşısında meclisten karar alınmasını istediği halde, bu mevzuda meclis önemli bir karar alamıyordu. Bu sırada Ruslar’la Edirne’de mütareke imzalandı (31 Ocak 1878). Padişah meclisin istediği adamları hükümetten atmaya teşebbüs eden Ahmed Hamdi Paşa’yı azletti, yerine Ahmed Vefik Paşa’yı başvekil olarak tayin etti (4 Şubat 1878). Başvekilin vazifesi meclisin çıkardığı kanunları padişaha arzetmek ve bakanlar şurasının çalışmalarını düzenlemekle sınırlandı.

Abdülhamid, Ruslar’la yapılacak barış konusunu görüşmek üzere sarayda olağan üstü bir meclis topladı. Toplantıya parlamentodan da beş kişi katıldı. Başvekil Ahmed Vefik Paşa, Ruslar’ın teklif ettikleri barış kurallarını anlattı ve bu kuralların tartısı karşısında hükümetin barış kararını tasvip edip etmediklerini mecliste bulunanlara sordu. Herkesin olumlu yanıt verdiği bir sırada, mebuslardan Astarcılar Kethüdâsı Ahmed Efendi birden ayağa kalktı. Padişahı alışılmamış bir üslûpla suçlayarak olaylardan meclisin sorumlu olmadığını söyledi. Padişah da şahsen yanıt vererek bu savaştan kendisinin sorumlu olmadığını, bu mevzuda görevini yaptığını, milletinden mükâfat beklediğini belirtti ve kelamı Hazîne-i Hâssa Nâzırı Said Paşa’ya bıraktı.

İngiltere, Paris Antlaşması’nı ihlâl ettiği argümanıyla Ayastefanos Antlaşması’nın milletlerarası bir konferansta gözden geçirilmesini istedi. Avusturya ve Almanya’nın da takviyesi ile Berlin Konferansı hazırlıkları devam ederken İngiltere Rusya ile gizlice anlaştı. Bir yandan da konferansta yardım vaadi ile Bâbıâli’den yeni ödünler kopardı. Kapalı görüşmeler sonunda, Kıbrıs’ın idaresini süreksiz olarak İngiltere’ye bırakan antlaşma 4 Haziran 1878’de imzalandı. II. Abdülhamid, hükümetin bir oldubitti ile imzaladığı bu antlaşmayı onaylamamak için çok direndi. İngilizler askerî tehditte bulundular. Bunun üzerine padişah Kıbrıs’ta hükümranlık haklarına asla ziyan verilmeyeceği konusunda İngilizler’den bir doküman almak suretiyle antlaşmayı onayladı.

Osmanlı diplomasisi İngiltere’nin Berlin Kongresi’nde vaad ettiği dayanak uğruna Kıbrıs’ı elden çıkarmıştı. Sultan Abdülhamid ise Berlin Konferansı’nın Osmanlı Devleti’ni masa başında taksim etmek üzere toplandığına inanıyor, şayet tâviz verilecekse kesinlikle karşılığının alınmasını istiyordu. Halbuki İstanbul’da İngilizler’le yapılan bilinmeyen görüşmelerden Berlin’deki Türk heyetinin haberi bile yoktu. Konferansta Osmanlı Devleti lâyık olmadığı bir muamele ile karşılaştı. İngiltere vaad ettiği takviyesi vermedi.

13 Temmuz 1878’de imzalanan Berlin Antlaşması ile pek çok toprak kaybedildiği üzere, Rusya’ya karşı da ağır bir harp tazminatı ödenmesi kabul edildi. Ayrıyeten Kıbrıs’ın İngiltere’ye bırakılmış olması, başka devletlerin de bu bahisteki faaliyetlerini arttırdı. İngiltere’nin teşvikiyle Bosna-Hersek’in idaresi Avusturya’ya bırakıldı. 1881’de Fransa Tunus’a, sonraki yıl İngiltere Mısır’a, bir oldubitti ile el koydular; Bulgarlar da 1885’te Doğu Rumeli eyaletini işgal ettiler.

Olayların bu noktaya gelmesinde II. Abdülhamid’in sorumluluğu yok denecek kadar azdı. Padişah, olayların sebeplerini şimdiye kadar uygulanan yanlış siyasetlerde aramakta idi. Ona nazaran devletin muhakkak bir dış siyaseti yoktu. Avrupa’da oluşmakta olan yeni istikrarlar yakından takip edilmemiş, Türk hariciyesi haysiyetli, bilgili ve dengeli bir siyaset izleyememişti. Hariciyecilerimiz birbirleriyle çekişmekten isabetli kararlar alamamışlar, daha çok yabancı diplomatların etkisinde kalmışlardı.

Devletin aziz menfaatlerini bir kenara iterek yabancı devletlerin çıkarlarına alet olmuşlar ve dış siyasetteki bu yanlış tavır münasebetiyle devletin dış prestiji sıfıra inmişti. Bu yüzden devlet, İstanbul ve Berlin kongrelerinde hakaret derecesine varan muameleye mâruz kalmıştı.

Abdülhamid, milletlerarası siyasette devletin bağımsızlık ve toprak bütünlüğünü savunmayı hayatî bir misyon sayıyordu. Öncelikle gayeleri aşikâr, jenerasyondan nesile devam edecek bir dış siyaset oluşturmak için hükümetinden raporlar istedi. Lakin yaşadığı olaylar, II. Abdülhamid’in aslında karakterinde var olan şüpheciliğini daha da arttırdı. Özellikle büyük devletlerin çeşitli formlarda Osmanlı devlet adamlarını elde ederek siyasetlerini bu yolla yürütmeleri, padişahı önlemli olmaya sevketti.

Bâbıâli’ye güvenmediği için, Gazi Osman Paşa, Cevdet Paşa üzere muhafazakâr ve dürüst birtakım devlet adamlarının da takviye ve teşvikiyle, devlet yönetimini yavaş yavaş inhisarına alarak Yıldız Sarayı’nda topladı. Evvelki iki padişahın hal‘edilmiş olması onda, kendisinin de tahttan indirileceği kuşkusunu sabit bir fikir haline getirmişti. Mason localarının V. Murad’ı tekrar tahta çıkarma faaliyetleri, bilhassa birebir gayeyle Ali Suâvi’nin 20 Mayıs 1878’de giriştiği I. Çırağan, Cleanti Scalieri-Aziz Beyefendi Komitesi’nin Temmuz 1878’deki II. Çırağan vak‘aları bu kuşkularını daha da arttırdı. Bu yüzden devlette olup biten her şeyden haberdar olabilmek için kuvvetli bir hafiye teşkilâtı kurdu. Abdülhamid’e nazaran, jurnalcilik ayıp ve makus bir şey olmakla birlikte, bundan vazgeçmek de mümkün değildi. Çünkü dünyanın hiçbir yerinde entrika bizdeki kadar büyük boyutlara ulaşmamıştı. Ona nazaran pek çok avare memur ve subay hiç kimseyi beğenmemekte ve devleti yalnız kendilerinin kurtaracağına inanmaktaydı. Bunu ispat için ajanlık yapmak, entrika çevirmek, bu da olmazsa padişaha hakaret ve iftira etmekten çekinmemekteydiler.

II. Abdülhamid bu yüzden ülke idaresinde sert bir siyaset takip etti. Sultan Abdülaziz’in vefatından sorumlu tuttuğu Midhat Paşa ve arkadaşları Yıldız Sarayı’nda kurulan özel mahkemede yargılanarak mevt cezasına çarptırıldılar. Fakat padişah mevt cezalarını müebbet mahpusa çevirdi. İç siyasetteki sertliği dış olayların seyrine nazaran azalıp çoğaldı. Dış siyasette karşılaştığı zahmetler, özellikle yabancı devletlerin içeride birtakım olaylar çıkartmaları, padişahı sıkı bir rejim uygulamaya sevketti. Zira iç siyasetteki çalkantıları denetim etmeden, dağılmakta olan bir imparatorluktaki çeşitli menfaat kümelerini ve siyasî faaliyetlerini zapturapt altına almadan devleti yönetmek mümkün değildi. Daha tahta çıktığı gün etrafını saran kimselerin entrikalarla örülü ağlarına kendisini hapsetmek istediklerini anlayan Abdülhamid, bu yüzden kurnaza karşı kurnazca hareket etmeye karar verdiğini belirtir. Bunun sonucu olarak da Avrupa’da yapılan bölücü yayın faaliyetlerine karşı sıkı bir sansür uyguladı. Devletin toparlanabilmesi için vakte muhtaçlık olduğuna inanan Abdülhamid, kimi ödünler değerine da olsa, ağır bir yük oluşturan savaşlardan kaçınma yoluna gitti. Saltanatı müddetince hep yönetimli davrandı. Abdülaziz üzere devlet hazinesine el atmadı. Tersine kendi kesesinden bile birtakım fedakârlıklarda bulundu. Sarayın masraflarını âzami derecede kıstı. Câriyelerle dolu saray hayatından uzak sade bir hayat yaşadı.

Abdülhamid, ekonomik alanda kendisinden evvelki padişahlardan devraldığı dış borçları temizlemeye öncelik verdi. Tahta çıktığında, 1854-1874 ortasında alınmış dış borçların vadesi dolan yıllık ana para ve faiz ödemeleri devletin olağan gelirlerinin yarısını geçiyordu. Dış baskı aracı olarak kullanılan ağır borç yükünden bir an evvel kurtulmak istedi. Avrupalı alacaklıların temsilcileriyle 20 Aralık 1881’de bir muahede imzalandı. Muharrem Kararnamesi ismi verilen bu muahede ile alacaklı ülkelere muhakkak devlet gelirlerini toplamak üzere Düyûn-ı Umûmiyye’yi kurma imtiyazı tanındı. Böylelikle Osmanlı Devleti’nin Batılı devletler ortasındaki prestiji epeyce düzeldi. Lakin mutabakattaki birtakım kararlar yüzünden borç senetlerindeki bedel artışı Düyûn-ı Umûmiyye’nin işine yaradı. Bu ortada, eskisi kadar olmamakla birlikte yeni borçlanmalara gidildi. Devlet gelirlerinin yüzde otuzu borçların ve faizlerinin ödenmesine ayrıldığı halde, eski borçlar temizlenemedi. Fakat alınan borçlardan çok daha fazlası ödendi ve borçlar büyük ölçüde hafifletildi. Bu borçlanmalara karşılık, memleketin yer altı ve yer üstü kaynaklarının işletme hakları İngiliz, Fransız, Alman şirket ve bankalarına bırakıldı. Yabancı bir kuruluş olan Osmanlı Bankası’na (Bank-i Osmânî-yi Şâhâne) geniş yetkiler tanınarak devlet maliyesinin yabancı uzmanlarca denetlenmesine imkân verildi. Öbür taraftan dünyadaki genel ekonomik buhranın ve kapitülasyonların da tesiriyle ziraî üretim düştü, yatırımlar durdu. Devlet gelirlerinin temelini oluşturan ziraî vergilerin toplanması aksadı. Tahlil olarak “imtiyaz usulü”ne gidildi. Bu sayede çeşitli bölgelerde yeni yatırımlar yapıldı. Lakin bu sistemin uygulanması sırasında büyük rüşvet ve yolsuzluklar oldu. Birebir devlete mensup şirketlerin imtiyazlarını aşikâr bölgelerde toplamaya çalışması, memleketin yabancı devletler ortasında ekonomik nüfuz bölgelerine ayrılmasına yol açtı. Bu biçimde yabancı devletler ve şirketler ortasında amansız bir çaba başladı. Demiryolu alanındaki gayret Almanya’nın zaferiyle sonuçlandı. İslâm dünyası ile bağlarını güçlendirmeye çalışan ve bunu temel bir siyaset haline getiren Abdülhamid, Almanya’dan aldığı malî takviye ile, 1888’de Haydarpaşa-İzmit demiryolu çizgisini Ankara’ya kadar uzatmaya teşebbüs etti. 1902’de Ankara’yı Bağdat’a bağlayacak sınırın üretimini da Almanlar’a verdi.

Abdülhamid’in en başarılı tarafı dış siyasetidir. Dünyadaki politik gelişmeleri yakından takip etmek üzere sarayda bir çeşit bilgi merkezi kurdu. Türkiye ile ilgili bütün dünyada çıkan yazılar ve dış temsilciliklerden padişaha gelen raporlar burada toplanır ve değerlendirilirdi. Padişah, gerektiğinde yerli ve yabancı ilim adamlarından dış siyaset konusunda bilgi alırdı. Abdülhamid’in dış siyaseti prensip itibariyle kolay, uygulanış bakımından epey zordu. Dış siyasette temel gaye, imparatorluğun barış içinde yaşamasını temin etmekti. Devletler ortası rekabetin Türkiye üzerinde ağırlaştığı bir devranda bu türlü bir siyaseti uygulamak sahiden zordu. Abdülhamid, Avrupa devletlerinin Türkiye üzerinde birbiriyle çelişen çıkar ve ihtiraslarından faydalandı. Bu yüzden dış siyaseti milletlerarası bağlantılarda yeni kurallar oluştukça değişti. 1878’den XX. yüzyıl başlarına kadarki devirde bağımsız bir siyaset izledi. Hiçbir devletle devamlı muahedeye girmedi. Büyük devletleri mümkün olduğu kadar birbirlerinden ayırabilmek için çeşitli diplomatik faaliyetlere girişti. Osmanlı Devleti’nin varlığı için en tehlikeli gördüğü İngiltere’ye karşı Rusya ile dostluk kurmaya yöneldi. Mısır’da İngiltere’nin karşısına, tıpkı bölge ile ilgilenen Fransa’yı çıkardı. Bu güçlerin takviyesiyle ve ince hesaplarla bir istikrar siyaseti takip ederek İngiltere’nin tesirini kırmaya çalıştı. Büyük güçleri her fırsatta birbirlerine düşürmeyi dış siyasetinin âdeta temel ögesi haline getiren padişah, Kuzey Afrika’da da Fransa ile İtalya’yı karşı karşıya getirdi. Berlin Antlaşması’nın ortaya çıkardığı Balkan devletlerinin Osmanlı Devleti aleyhine birleşmelerini önlemek maksadıyla ortalarındaki uyuşmazlıklardan faydalandı.

Abdülhamid, dış tehlikeler karşısında devletin alışılmış desteği olarak gördüğü müslüman tebaaya öncelik verme siyasetini benimsedi. İngiltere’nin Mısır ve Arabistan’da ilmî araştırmalar ismi altında başlattığı Osmanlı aleyhtarı faaliyetlerini yakından takip etti. İngilizler’in Araplar ortasında istismar ettiği hususlardan biri hilâfet sorunu idi. Müslümanların devlet lideri olacak kişinin Kureyş soyundan gelmesinin kaide olup olmadığı tartışmaları, İngiliz propagandaları yüzünden tekrar gündeme geldi. Osmanlı padişahının Kureyş soyundan gelmemesi sebebiyle yasal halife olamayacağı ileri sürülmeye başlandı. Abdülhamid’in piri Ebü’l-Hüdâ, Araplar’ı Türkler’e karşı isyan ettiren konunun  sıkıntısı olduğunu söyledi. Bunun üzerine padişah da evvelce beri Osmanlı medreselerinde okutulan ve idâdîlerin altıncı ve yedinci sınıflarında da okutulmasına karar verilen Şerḥu’l-ʿAḳāʾid’in (bk. ) 1317 baskısından imâmet bahsini çıkarttı. Başka taraftan, imâmet konusunu tekrar ele alan İslâm mütefekkirleri, dinî ve tarihî açıdan imâmetin muhakkak bir ırka ilişkin olmadığını ispat ettiler. Bunlardan biri olan Peşâverli Hâfız Abdülcemil, Hint lisanıyla yazdığı ve eẓ-Ẓaferü’l-Ḥamîdiyye fî is̱bâti’l-ḫalîfe adıyla Arapça’ya çeviri edilen risâlesinde, Abdülhamid’in halifeliğinin legal olmadığı konusunda yazılan risâlelerin çeşitli bölgelerde dolaştığını, bu çeşit faaliyetlerin merkezinde “kâfir ve şerîr ileri gelenleri”nin bulunduğunu evraklarla ortaya koydu.

Abdülhamid İngiliz casuslarının Arap milliyetçiliğini yaymak, halifeliğin Araplar’ın hakkı olduğu savıyla Mısır hidivini halife yapmak konusundaki gayretlerine  siyaseti ile karşı koymaya çalıştı. Müslümanlar ortasında birliği sağlamak hedefiyle dinî propagandaya girişti. Bu hususta tarikat pirlerinden ve nüfuzlu kabile reislerinden de faydalandı. En değerli ve deneyimli yöneticileri, Anadolu ve Suriye başta olmak üzere, müslümanların çoğunlukta olduğu vilâyetlere gönderdi. Halifelik makamından faydalanarak panislâmist ideolojiyi yaymaya çalıştı. Halifelik sıfatını Osmanlı padişahları ortasında en çok kullanan o oldu. Bu sıfatın verdiği güçle, Güney Afrika ve Japonya üzere uzak ülkelere din âlimleri göndererek İslâmiyet’in oralarda da yayılması için çalıştı. Abdülhamid’in Çin’deki etkisi o kadar büyük oldu ki, Pekin’de onun ismine bir İslâm üniversitesi açıldı ve kapısında Türk bayrağı dalgalandı. Şam’dan Mekke’ye kadar uzanan Hicaz demiryolunu inşa ettirdi. Araplar ortasında başlattığı ağır propagandalarla, ortak düşmanın, İslâmiyet’in düşmanı olan Batı emperyalizmi olduğunu ve buna karşı çaba edilmesi gerektiğini ileri sürdü.

Abdülhamid, panislâmist siyaseti sayesinde İngiltere’nin Arabistan’da oynadığı oyunlara pürüz olduysa da devletin malî gücü daha fazla gayrete imkân vermedi. Bu yüzden, 1890’lardan itibaren tarafsız dış siyasetten ayrılmak gereksinimini duydu. Lakin bu sıralarda oluşmakta olan devletler kümesinden birine katılmayı da tehlikeli buldu. Yaptırdığı uzun araştırmalardan sonra Almanya ile iktisadî iş birliğine razı oldu. Almanya’yı tercih etmesinde pek çok sebep vardı. Bunların başında, Almanya’nın hiçbir İslâm ülkesini işgal etmemiş olması, Ermeni sorununda Türkiye’nin görüşünü desteklemesi, Alman İmparatoru II. Wilhelm’in müslümanların dostu olduğunu açıkça ilân etmesi gelmektedir. Ayrıyeten Ortadoğu’yu ekonomik yayılma alanı seçen Almanya, iki milletin benzeri özelliklerini propaganda aracı olarak ustalıkla kullanıyordu. Siyasî ittifaktan şiddetle çekinen Abdülhamid, Almanya ile yapılacak iktisadî münasebetler sayesinde memleketin kalkınabileceğini ümit etmekteydi. Almanya’nın kendi iktisadî yatırımlarını korumak için, Türkiye’ye dışarıdan gelecek akına doğal olarak karşı koyacağını da hesaplıyordu. Bu gayelerle, başta demiryolu olmak üzere Alman yatırımcılarına geniş imtiyazlar verildi.

Abdülhamid, büyük güçler ortasındaki rekabet üzerine kurulan dış siyaset ile ülke bağımsızlığının uzun müddet korunamayacağını biliyordu. Temel gayesi vakit kazanmak ve bu vakit zarfında devleti iktisaden kalkındıracak gerekli ıslahatları yapmaktı. Ama Tanzimat devrinin borç faturası padişahın elini kolunu bağlamakta idi. Düyûn-ı Umûmiyye yönetimi devletin bütün malî ve iktisadî hayatına hâkimdi. Yeni düzenlemelerle yeni kaynaklar bulunmasına çalışıldı. Câri harcamalar kısılarak ıslahat için fon oluşturulduysa da dış tahriklerle içeride patlak veren karışıklıklar bu kaynakları da eritti. Padişahın istediği bütün ıslahatlar yapılamamakla birlikte epey kıymetli adımlar atıldı. Eğitim, bayındırlık ve tarım alanında olumlu gelişmeler görüldü. Özellikle eğitim alanındaki gelişmeler büyüktür. Kendi gelirleriyle ayakta duramayan medreselerin yeni yordamlarla eğitim veren okullara dönüştürülmesine sürat verildi. Kaliteli uzman-memur yetiştirmek üzere yüksek okullar açıldı. Mekteb-i Mülkiyye, Mekteb-i Hukuk, Sanâyi-i Nefîse Mektebi, Hendese-i Mülkiyye, Dârülmuallimîn-i Âliye, Maliye Mektebi, Ticaret Mektebi, Halkalı Ziraat Mekteb-i Âlîsi, deniz ticareti, orman ve maâdin, lisan, dilsiz ve fakat mektepleriyle Dârülmuallimât ve kız sanayi mektepleri, fen ve edebiyat fakültelerinden oluşan Dârülfünun daima Abdülhamid periyodunda açılmıştır. Bu yüksek okullara öğrenci yetiştirmek üzere birinci ve orta öğretime de kıymet verilmiştir. Özellikle Batı usulündeki birinci ve orta tahsilin kurulması bu dönemdedir. Abdülhamid bütün vilâyetlerle sancakların birçoklarında rüşdiyeler kurdurdu. Yalnız İstanbul’da açtırdığı idâdîlerin sayısı altıdır. İbtidâî denilen birinci mektepleri köylere kadar götürdü. Rüşdiyelerden itibaren yabancı lisan öğretimi mecburi tutuldu. Birçok vilâyette dârülmuallimînler ve hukuk mektepleri açtırdı. Memlekette kültür düzeyini yükselten Abdülhamid, Müze-i Hümâyun (Eski Eserler Müzesi), Askerî Müze, Bayezid Kütüphâne-i Geneli, Yıldız Arşivi ve Kütüphanesi üzere kültür kuruluşlarını de kurmuştur. İmparatorluk içindeki vakıf kütüphanelerinin kitap mevcudunu tesbit eden birinci kataloglar da bu devirde yapıldı. Koyu bir sansür uygulandığı halde, yayın çalışmalarını şahsen desteklediği için kitap, mecmua ve gazete sayısında büyük artışlar oldu. Abdülhamid ayrıyeten, başta İstanbul olmak üzere imparatorluğun çeşitli kentlerinin değerli fotoğraflarını ihtiva eden çok bedelli bir albümler koleksiyonu hazırlattı. Bu albümler bugün İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nin kıymetli bir kısmını teşkil etmektedir. Sıhhat alanında da değerli adımlar atıldı. Tıbbiye’de öğretim lisanı Fransızca’dan Türkçe’ye çevrildi. Haydarpaşa Tıbbiyesi ve kendi parasıyla yaptırdığı Şişli Etfal Hastahanesi ile bir kısım masraflarını kesesinden karşıladığı Dârülaceze onun sıhhat ve toplumsal yardım alanlarında attığı değerli adımlardır.

Bütün memlekette ticaret, ziraat ve sanayi odaları da tekrar Abdülhamid vaktinde açıldı. Birinci sefer “tahrîr-i nüfûs” teşkilâtı kurularak, memlekette insan gücü ve mal varlığının istatistikî bir biçimde her yıl sistemli olarak tesbitine çalışıldı. Ayrıyeten imar ve bayındırlık faaliyetlerine de sürat verildi. Anadolu ve Rumeli demiryollarının büyük bir kısmı tamamlandığı üzere, yol bulunmayan Anadolu’da bir şose şebekesi meydana getirildi. Çeşitli kentlerde atlı ve elektrikli tramvaylar, nizamlı rıhtımlar yapıldı. Hicaz ve Basra’ya kadar telgraf çizgileri çekildi. Abdülaziz periyodunda “memleket ve menâfi sandıkları” ismiyle kimi kredi kurumları kurulmuştu. Bunlar 1883’te Menâfi Sandıkları, 15 Ağustos 1888’de de Ziraat Bankası ismini aldı. Abdülhamid periyodunda bu bankanın teşkilâtı genişletildi, çeşitli yerlerde şubeleri açılarak çiftçiler desteklendi. Feshâne ve Hereke fabrikaları genişletildi; Yıldız Çini Fabrikası açıldı. Askerî ıslahat için Almanya’dan uzmanlar getirtilirken Almanya’ya eğitim için Türk subayları gönderildi. Askerî rüşdiyeler ve idâdîler arttırıldı. Türk ordusu yeni silâhlarla teçhiz edildi. Hukuk alanında da değerli adımlar atıldı. Ceza yolu ve ticaret yordamı kanunları çıkarıldı. Birinci sefer mahkemelerde müddeiumumilik kurumu kuruldu. Batı örneklerine nazaran polis teşkilâtı tekrar düzenlendi. Memurlar için Tekaüt Sandığı kuruldu.

II. Abdülhamid’in kıymetli özelliklerinden biri de Türklük şuuruna sahip olması idi ve İslâm cemaatleri içinde en güvendiği öge da Türkler’di. Bu yüzden dış Türkler’le yakından ilgilendi. Daha saltanatının birinci yıllarında Buharalı büyük Türk âlimi Pir Süleyman Efendi’yi Türkler ve Türkmenler’le temas etmek üzere resmî görev ile Orta Asya’ya gönderdi. Peşte’de toplanan Turan Kongresi’nde de padişahı tekrar Süleyman Efendi temsil etti. Azerbaycan’da Türkçe öğretimini yasaklayan İran şahı nezdinde teşebbüse geçerek Türkçe’nin tekrar öğretim lisanı olmasını sağladı. Öte yandan Söğüt’ü imar etti; buradaki Osmanlı Devleti’nin kurucuları Türk büyüklerinin türbe ve mezarlarını tamir ettirdi. Bölgede yaşayan ve kendisinin “öz hemşerilerim” dediği Karakeçili aşiretinden iki yüz kişilik bir Söğütlü Maiyet Bölüğü kurdu.

Anayasalı meşrutî yönetime taraftar olan Abdülhamid, meclisin çeşitli ögelerin uğraş sahnesi olmasından çekiniyordu. Türkler’in haklarını koruyacak bir kanun hazırlığı için Avrupa anayasalarını çeviri ettirmeye başlamıştı. O, Türk ögesinin kuvvetlenmesi için çalışılması gerektiğini savunmakta, Anadolu’nun Türk’ün son sığınağı olduğunu söylemekte ve Almanlar’ın burada koloni kurmak istemelerine de şiddetle karşı çıkmakta idi.

Malî darlık yüzünden yer yer patlak veren iç ayaklanmalar, yeni yeni muhtariyet istekleri, dış siyasette karşılaşılan zahmetler, devletin işleyişindeki aksaklıklardan direkt etkilenen genç memur ve subaylar ortasında yansılar uyandırdı ve vakitle bâtın bir muhalefet cephesi oluştu. Devranın aydınları imparatorluğun kurtuluşu için tek çıkar yolun meşrutiyet olduğuna inanıyorlardı. İttihat ve Terakkî Komitesi’nin başı çektiği bu harekette Türk aydınları Ermeni, Rum, Bulgar ve Arap üzere çeşitli ögelere mensup komitacılarla “ittihâd-ı anâsır” fikri etrafında anlaştılar. Komşu devletlerin yeni bir müdahaleye hazırlanmaları üzerine Makedonya’da bir ortaya gelmiş olan kimi Türk subayları padişahı Kānûn-ı Esâsî’yi ilân etmeye zorladılar. II. Abdülhamid, 23 Temmuz 1908’de anayasayı tekrar yürürlüğe koyduğunu ilân etti. II. Meşrutiyet ismi verilen bu olay, beklenenin tersine imparatorluğun dağılmasını daha da hızlandırdı. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Osmanlı Meclisi’ne üye gönderilmesine pürüz olmak için 5 Ekim 1908’de Bosna-Hersek’i işgal etti. Birebir gün Bulgaristan bağımsızlığını ilân etti. Bir gün sonra da Girit, Yunanistan ile birleştiğini açıkladı.

II. Meşrutiyet’in birinci seçimleri Türkler’le Türk olmayanların uğraşı formunda geçti. İşin içine birtakım dış müdahaleler de karıştı. Türk cephesini, orduya dayanan, devlet ve hükümete hâkim olan İttihat ve Terakkî Komitesi ile adem-i merkeziyetçi Ahrar Fırkası temsil etti. Öteki öge içinde de en şiddetli çabayı, Yunanistan’ın telkinleri ve Fener Patrikhânesi’nin tâlimatı ile hareket eden Rumlar yaptı. 17 Aralık 1908 günü şahsen padişahın açtığı mecliste Türk mebuslarının sayısı öteki ögelerden azdı. Abdülhamid’in de öteden beri korktuğu konu bu idi. Hakikaten daha meclisin açılışının birinci günlerinde hıristiyan ögeler ulusal kümeler halinde çabaya geçtikten öteki, Arap ve Arnavut üzere müslüman ögeler da çok geçmeden Türkler’e yüz çevirmeye başladılar. Meclis-i Meb‘ûsan türlü Osmanlı milliyetlerinin Türklüğe karşı gayret sahnesi haline geldi. Bu durum İttihatçılar’ın “ittihâd-ı anâsır” hayallerini suya düşürdü. Memlekette İttihatçılar’ın başlattığı suikastlar halkın huzursuzluğunu arttırdı.  zâbitlerin ordudan çıkarılmasına karar verilmesi, orduda da huzursuzluk meydana getirdi. İttihatçılar’ın kendi adamlarını devlet dairelerine yerleştirmeleri, medrese talebelerinin de askere alınması konusunda meclise kanun tasarısı verilmesi üzere İttihatçı hükümetlerin sorumsuz icraatı, iç huzursuzluğu arttırdı ve muhalefetçi cepheyi kuvvetlendirdi. Halk ortasında İttihatçılar’ın mason olduğu söylentisi, medrese talebelerinin askerliğinin dinî eğitime karşı bir darbe sayılması ve ordudan çıkarılan alaylı subayların mekteplileri “kâfir” gösteren propagandaları ile çalkalanan ülkede muhalefet, İttihâd-ı Muhammedî Cemiyeti etrafında toplandı. Kıbrıslı Hâfız Derviş Vahdetî’nin kurduğu cemiyet, Volkan adlı gazetesi ile devamlı biçimde halkın taassubunu tahrik eden şiddetli bir neşriyata başladı. Bir orta meclisin tatilini isteyecek kadar ileri gitti. Mizancı Murad da Mîzan gazetesi ile İttihatçılar’a karşı şiddetli hamlelere başlamıştı. İşte bu iki muhalif gazetenin neşriyatı sonunda İstanbul’da büyük bir ayaklanma patlak verdi. Eski takvime nazaran 31 Mart’ta meydana gelen ve  olarak tarihe geçen bu olay, 13 Nisan 1909’da Taşkışla’daki Avcı taburları efradının, subaylarını hapsettikten sonra Sultanahmet Meydanı’nda toplanmalarıyla başladı. Bir gün sonra Ermeniler Adana’da büyük bir ayaklanma çıkartarak pek çok Türk’ü katletti. İstanbul’daki olaylar on bir gün kanlı bir biçimde devam etti. Nihayet Selânik’ten gelen Hareket Ordusu’nun 23-24 Nisan 1909 gecesi İstanbul’a girmesinden sonra bastırıldı. Hareket Ordusu Ayastefanos’ta (Yeşilköy) bulunduğu sırada âyandan kimileri ile mebusların birçok ansızın oraya gidip 22 Nisan 1909 Perşembe günü âyan reisi eski sadrazam Said Paşa’nın başkanlığında Meclis-i Umûmî-i Ulusal ismiyle kapalı bir toplantı yapıldı. Hareket Ordusu lehinde bir beyannâme neşredildi. Abdülhamid’in hal‘ine birinci evvel bu toplantıda karar verilmişse de karar bilinmeyen tutuldu. Bu sırada padişah Sadrazam Tevfik Paşa’ya saltanatı kardeşine bırakabileceğini, fakat bir komite kurularak 31 Mart Vak‘ası’nda dahlinin olup olmadığının ortaya çıkarılmasını istedi. Tevfik Paşa bunu Said Paşa’ya bildirdiğinde Said Paşa, “Eğer paka çıkarsa bizim halimiz ne olur” diyerek karşı çıktı. II. Abdülhamid, kendisine sadık olan Birinci Ordu ile, Hareket Ordusu’na karşı konulması konusunda yapılan teklifleri kabul etmeyerek, müslümanların halifesi olduğunu ve müslümanı müslümana kırdıramayacağını söyledi. Bu kadarla da kalmayıp Topçu feriği Hurşid Paşa ile Dersvekili Hâlis Efendi’yi Hareket Ordusu’na göndererek meşrutiyetin korunduğunu bildirdi. Birinci Ordu kumandanına da Hareket Ordusu’na karşı koymamaları konusunda askere yemin ettirmesi tâlimatını verdi. İşte bunun üzerine İstanbul’a giren Hareket Ordusu kısa müddette kente hâkim oldu. Ordunun kumandanı olan Mahmud Şevket Paşa örfî yönetim ilân ederek, dîvânıharp ve darağaçları kurdurdu ve hatalılar yanında birçok suçsuzu da idam ettirdi. İttihat ve Terakkî, hâkimiyetini devam ettirmek için İstanbul’da büyük bir terör havası estirmeye başladı. Birinci Ordu efradı angarya işlerde çalıştırılmak üzere Rumeli yollarına sürüldü. Hafiyelik yeni bir hale büründü; basının ağzına da kilit vuruldu. Sonunda meşrutiyet, “hürriyet” ismi altında meclisli tuhaf bir mutlakiyet haline geldi.

Yeşilköy’de toplanan ve II. Abdülhamid’in hal‘ine karar veren Meclis-i Ulusal âzaları, asayiş sağlandıktan sonra 26 Nisan 1909 günü İstanbul’a dönerek, sonraki gün Ayasofya civarındaki binasında tekrar Meclis-i Umûmî-i Ulusal ismi altında toplandı. Meclis 240 mebus, otuz dört âyan olmak üzere toplam 274 şahıstan oluşmakta idi. Hal‘ fetvasının birinci müsveddesini sarıklı mebuslardan Elmalılı Hamdi Efendi [Yazır] yazdı. Fetvada Abdülhamid’e, icraatı ile bağdaşmayan temelsiz ve mesnetsiz savlarda bulunuluyordu. Gerçekten fetvayı imzalamak üzere meclise davet edilen Fetva Emini Hacı Nûri Efendi bu fetvayı okuduktan sonra imzalamaktan çekindi. Sebebi kendisine sorulduğunda da fetvada padişaha isnat edilen üç değerli kabahati Abdülhamid’in işlediği kanaatinde olmadığını söyledi. Bunlar, Otuzbir Mart Vak‘ası’na sebep olmak, dinî kitapları tahrif ettirmek ve yakmak, devlet hazinesini israf etmekti. Son derece dürüst ve metin bir kimse olan Nûri Efendi, Abdülhamid’e saltanattan feragat etmesi teklifinde bulunulmasının daha yanlışsız olacağını ileri sürdü. Bunun üzerine fetvanın son kısmı değiştirilerek hal‘ yahut feragat şıklarından birinin tercihi meclise bırakıldı. Hacı Nûri Efendi buna karşın padişaha isnat edilen suçlamalardan ötürü fetvayı imzalamamakta diretti. Hatta istifa ettiğini dahi söyledi. Nihayet, sarıklı mebuslardan Mustafa Âsım Efendi, Hacı Nûri Efendi’yi ikna etti. Şeyhülislâm Ziyâeddin Efendi tarafından imzalanarak hukukîleşen fetva mecliste okununca, mebusların bir kısmı derhal hal‘ine karar verilmesi istikametinde bağırmaya başladılar.

Meclis lideri Said Paşa, mâbeyin kâtipliğinden başlayarak çeşitli hizmetlerinde ve yedi kere sadrazamlığında bulunduğu Abdülhamid’in otuz üç yıllık icraatından onun kadar sorumlu olduğunu unutarak, pek çok uygunluğunu gördüğü padişaha karşı cephe almış bulunuyordu. Mecliste padişaha tahttan çekilme teklifinde bulunulması kararını oylamadan, ayağa kalkarak II. Abdülhamid’in hilâfet ve saltanattan hal‘i kararını oya sundu. Mebuslar ellerini kaldırarak hal‘ kararına katıldıklarını belirttiler. Oylamaya itiraz eden birtakım mebuslar da baskı yapılarak susturuldu. Sonunda ittifakla Abdülhamid’in hal‘ine karar verilmiş oldu.

Meclisin hal‘ kararını padişaha bildiri etmek üzere seçilen heyet, âyandan Ermeni Aram, Bahriye feriği Laz Ârif Hikmet, Selânik mebusu Yahudi Karasu ve Draç mebusu Arnavut Esad Toptani’den oluşmaktaydı. Sultan Abdülhamid Meclis-i Millî’ye Çırağan Sarayı’nda oturmak istediğini bildirdiği halde, Hareket Ordusu’nun artık diktatörce davranan kumandanı Mahmud Şevket Paşa, el çabukluğuyla tahtından indirttiği gece onu Selânik’e gönderdi. Eşyasını dahi alamadan birkaç bavulla gece yarısı Yıldız Sarayı’ndan çıkarılan Abdülhamid, aile ve maiyet efradından oluşan otuz sekiz kişi ile Sirkeci’den özel bir trenle Selânik’e götürüldü. Binbaşı Fethi Beyefendi [Okyar], kırk Selânik jandarması ile muhafızlığına tayin edildi.

Selânik’te Alâtini Köşkü’ne yerleştirilen Abdülhamid, orada vaktini marangozluk ve demircilikle geçirdi. Abdülhamid saltanatta iken, Bulgar kilisesinin Rum Patrikhânesi’nden ayrılmasından beri Balkan devletleri ortasında devam eden kilise mallarının aidiyeti konusundaki uyuşmazlıktan faydalanmış ve bunların Osmanlılar’a karşı ittifak oluşturmalarına mahzur olmuştu. Ancak İttihatçılar’ın, 3 Temmuz 1911 tarihli bir kanunla, kilise ve mekteplerin hangi ögeye ilişkin olduğunu nüfus nisbetine nazaran tayin etmeleriyle ortalarındaki ihtilâf kalktı ve Balkan milletleri, Osmanlı Devleti’ne karşı birleşerek Balkan savaşlarını başlattılar. Kendisine gazete verilmediği için bu gelişmelerden haberdar olamayan Abdülhamid’in, düşmanın Selânik’e yaklaşması üzerine İstanbul’a nakledilmesine karar verildi. Durumu kendisini almaya gelen heyetten öğrenen Abdülhamid, Balkan ittifakına ve bu ittifaktan hükümetin haberdar olmamasına hayret etti. Dört Balkan devletinin ittifakını duyar duymaz kiliseler sorununun halledilip edilmediğini sordu. Halledildiğini öğrenince de ittifakı olağan buldu. Selânik’ten ayrılmak istemeyen Abdülhamid’e tehlikeden bahsedilince, “Ben de bir silâh alır, askerle birlikte memleketimi müdafaa ederim; ölürsem şehid olurum” karşılığını verdi ve devleti bu duruma düşürenlere beddua etti. İstanbul’a gündüz çıkmak kuralıyla Selânik’ten ayrılmayı kabul eden Abdülhamid, İstanbul’dan gönderilen Alman sefâretine ilişkin Loreley savaş gemisiyle 1 Kasım 1912’de getirilerek Beylerbeyi Sarayı’na yerleştirildi. Hayatının son yıllarını burada geçirdi. I. Dünya Savaşı’nın en buhranlı günlerinde hükümette en nüfuzlu kimseler olan Talat ve Enver paşalar, İshak Paşa’yı Beylerbeyi Sarayı’na göndererek Abdülhamid’in deneyimlerinden faydalanmak istediler. Eski padişah artık verebileceği hiçbir fikir ve tavsiye edebileceği hiçbir önlem kalmadığını, devletin daha savaşa girdiği gün yıkıldığını belirterek dünya denizlerine hâkim devletlere karşı, kara devleti Almanya ve Avusturya yanında savaşa girişilmiş olmasının çok büyük bir sorumsuzluk olduğunu söyledi. Abdülhamid’in değeri bu devirde daha güzel anlaşıldı. Saltanatı devrinde aleyhinde bulunan pek çok aydın onun lehinde yazılar yazmaya başladı. 10 Şubat 1918 Pazar günü hayata gözlerini yuman Abdülhamid’in cenazesi Topkapı Sarayı’na nakledilerek teçhiz ve tekfini orada yapıldı. Sultan Reşad’ın iradesiyle, vefatının sonraki günü padişahlara mahsus muazzam bir merasimle Divanyolu’ndaki II. Mahmud Türbesi’ne defnedildi.

Sultan Abdülhamid, Osmanlı ailesinin bütün özelliklerini taşımaktaydı. İri burunlu, parlak ve iri gözlü idi. İtidalli ancak vehimli bir mizaca sahipti. Yürürken ve otururken biraz öne gerçek meylederdi. Titrek ancak kalın bir sesi vardı; çok dinler, az konuşurdu. Kendisiyle konuşanlara hürmet telkin eder, herkese karşı nazik davranırdı. Hoşlanmadığı kimselere bile güler yüz gösterir ve sevmediğini aşikâr etmezdi. Karşısındakinin his ve fikirlerini sezmekte becerikliydi. Herkesin gönlünü almasını uygun bilirdi. Olağanüstü bir zekâya ve hâfızaya sahipti. Bir kez gördüğü yahut sesini işittiği kimseyi asla unutmazdı. İradesi kuvvetli, fikir ve kararlarında istiklâl sahibi, tehlike karşısında metanetli idi. Anne ve babasının veremden ölmüş olmaları, onu genç yaşından itibaren temkinli yaşamaya sevketmişti. İçki içmez, her türlü sefahatten uzak durur, sade bir hayat yaşardı. Ölünceye kadar her sabah ılık su ile duş yapmayı alışkanlık haline getirmişti. Jimnastiğe meraklı olup kılıç ve tabanca kullanmakta becerikli idi. Batı müziğinden, opera ve tiyatrodan hoşlanırdı. Çalışmayı sever ve nizamlı bir program uygulardı. Devlet işlerini her şeyin üstünde fiyat ve değerli haberler alındığında uykusundan dahi uyandırılmasını isterdi. Devlet işlerinde değişik karakterdeki kimselerden faydalanmayı âlâ bilir ve onlara mizaçlarına uygun hizmetler verirdi. Değerli devlet sıkıntılarında karar vermeden evvel değişik fikirdeki devlet adamlarının görüşlerini alır, hatta bazan zıt görüşlü kimseleri huzurunda münakaşa ettirir, daha sonra kesin kararını verirdi. Sorumluluk taşıyan kararlarda mevzuyu meclise havale eder ve kararın oradan çıkmasını sağlardı.