Ahmet Hamdi Tanpınar kimdir
Zaman mefhumuna bir öbür bakan, şiirleri, romanları ve edebiyat tarihi araştırmalarıyla bilinse de edebiyattaki yerinin yanında kişiliğiyle dikkat çeken Ahmet Hamdi Tanpınar’ın hayat kıssasıdır.
“Ne içindeyim vaktin,
Ne de tamamıyla dışında;
Yekpare geniş bir anın
Parçalanmaz akışında.”
Zamanın Ahmet Hamdi’nin hafızasından ve edebiyatından akışı üzerine düşündüm daima. Ona nazaran vakit çok katmanlıydı; öylesine akıp geçemezdi. Şiirlerine ve romanlarına da sirayet ettiği üzere o, anın içinde erittiği geçmiş ve geleceği bir bütün olarak görüyordu. Tahminen de vakti değerlendirdiği üzere yaşıyordu hayatı. Hayal estetiğini yapıtlarında sıkça işlerken Doğu ve Batı sentezindeydi. Edebiyatın yanında musiki ve fotoğraf üzere sanatın öbür tondan çağıran alanlarına da ilgi duyuyordu. Bu yazı, bir yerden sonra Ahmet Hamdi’nin daima yarım kalmışlık hissinin kıskacında yol alışının ancak daima “bir türlü alamadığını hissedişinin” öyküsüne dönüştü. Hepimizde olacağı üzere gerisinde yarım kalmış çok şey bıraktı. Başkalarından farkı, o yaşarken de her an bunu iliklerine kadar hissederek yaşadı…
Çocukluğu ve eğitim hayatı
Ahmet, 23 Haziran 1901 yılında, İstanbul’da Şehzadebaşı’nda, üç çocuklu Nesime Bahriye Hanım ve Hüseyin Fikri Efendi’nin ikinci çocukları olarak dünyaya geldi. Yazma tutkusunu hayata geçirmek istediğinde isminin yanına bir de mahlas olarak Hamdi’yi alacak ve ismini kıymetli müellifler ortasına Ahmet Hamdi Tanpınar olarak yazdıracaktı.
Annesi Nesime Bahriye Hanım, Trabzonlu Kansızzade’lerden deniz yüzbaşısı Ahmed Beyefendi ve Emine Hanım’ın kızlarıydı. Dedesi Batum’da müftülük yaptığı için Müftüzadeler olarak anılan aileye mensup babası ise aslen Batumluydu. 1871 yılında İstanbul’a gelen Hüseyin Fikri Efendi, medrese eğitimi aldıktan sonra memuriyet hayatına kadı olarak başlamıştı. 1918 yılında emekli olana dek çeşitli vilayetlerde kadılık yapmıştı. Ahmet’in çocukluğu, babasının memuriyeti sebebiyle Ergani, Kerkük, Musul, Antalya… oradan oraya gezmekle geçti. 1902-1905 yılları ortasında Ergani-Maden’delerdi. Sonra İstanbul’a döndüler.
Ahmet Hamdi, üç yaşına ilişkin bir keşfini şöyle anlatıyordu:
“Ergani Madeni’nde üç yaşımda iken bir gün kendime rastladım. Çok karlı bir gündü. Ben sıcak ve buğulu bir camdan karla örtülü bir bayıra bakıyordum. Sonra apansızın kar tekrar yağmağa başladı. Bir çeşit çok lezzetli bir hayranlık içinde kalmıştım. Bu ânı her karlı günde hatırlar ve yağmasını beklerim.”
Orhan Okay yıllar sonra kaleme aldığı “Bir Hülya Adamının Romanı: Ahmet Hamdi Tanpınar” (Şubat 2010, Dergâh Yayınları) biyografisinde Ahmet Hamdi’nin bu keşfini şöyle yorumlayacaktı:
“Yukarıdaki tabirin son cümlesinde, o ânı hatırlamak, hatta karın tekrar yağmasını bekleyerek bu hatıranın uyanmasını istemek Tanpınar’ın mizacına uygun bir iç zorlama yahut zihnî bir kurmaca üzere de düşünülebilir. Bu kısa lakin ağır birkaç cümle ortasında üç söz Tanpınar estetiğinin anahtarlarını verir: bakmak, lezzet ve hayranlık. Bu üç kavramın tabir ettiği ortak his ise bir ‘kontamplasyon: temâşâ’ psikolojisiyle tabir edilebilir. Tıpkı cümleler içindeki netliği ve sarahati uzaklaştıran “buğulu cam” ifadesinin gerisinde, flûlu, biraz hüzünlü ama daha çok ‘empresyonist: izlenimci’ tesir dikkate alınırsa Tanpınar’ın estetik programının büyük bir kesimi elde edilir. Bütün bunların başında ‘kendime rastladım’ demesi ise, şahsiyetinin teşekkülündeki başka değerli nirengi noktalarının herhalde hepsinin baş tarafına gelmesi gereken bir formüldür. Tanpınar hayatının çabucak her safhasında, her hadise ve sanat yapıtı karşısında sürekli ” kendine rastlayan”, daha sonra da kendisiyle didişen insandır.”
1908 yılına dek İstanbul’da yaşadılar. Ahmet bu süreçte Ravza-i Maarif İptidai Mektebi’ne başladı. 1908-1910 yılları ortası Sinop’ta geçti; eğitimine Sinop’ta Rüştiye’de devam etti. 1910-1913 ortası Siirt’te, Fransız Dominicain Misyoner Mektebi’nde okudu. 1913-1914 yıllarında tekrar İstanbul’a döndüler. Vefa İdadisi’nde sürdürdüğü eğitimine, 1914-1916 yılları ortasında Kerkük’te, devam etti. Bu devir, yeterliden uyguna okumaya tutulduğu, bir okuma zevki kazandığı periyottu. Yıllar sonra bugünlerden kelam ederken okudukları ortasında Kıssas-ı Enbiya’yı, Cezmi’yi ve Celâl’i anacaktı. Okumak bir dilim kızarmış ekmek üzerine serpilmiş şeker üzere çocukluğunun en özel lezzeti olarak damakta ömürlük bir tattı.
1917 yılının Ekim ayında Hüseyin Fikri Efendi’nin ataması bu kere de Antalya’ya yapılmıştı. Bir defa daha toparlanıp yola koyuldular lakin Nesime Bahriye Hanım rahatsızlandı. Musul’da mola verdiler. Nesime Hanım çok dayanamamıştı; onu tifüsten kaybettiler. Annesini kaybetmek on beş yaşında birinci gençliğini yaşayan Ahmet Hamdi’yi çok sarsmıştı. Çocukluğu sinemanın en hoş yerinde elektriklerin kesilmesi üzere yarım kalmıştı güya. Annesini kaybettikten sonra içinden eksilenlerle biraz daha büyümüş üzereydi; acı, insanı büyütüyordu. Hatta kocatıyordu. Hayallere bugünden sığınmaya başlamış, acısına devayı şiirde aramıştı. Yayımlanan birinci şiirlerinden biri annesini anlatıyordu.
Nesime Hanım’ı Musul’da defnettiler. Sonra da baba, anneanne ve üç çocuklu bir aile olarak 1918 yılına kadar Antalya’da yaşadılar. Kocamış ruhuyla okumaya daha da sarıldı Ahmet. Bu periyotta Yahya Kemal’in gazellerini keşfetmiş, Ahmet Haşim onu derinden etkilemişti. Ayrıyeten Yeni Mecmua’yı da takip ediyordu. 1918 yılında idadi (lise) eğitimini burada tamamlayan Ahmet Hamdi’yi babası yükseköğrenimi için İstanbul’a gönderdi.
İstanbul’un savaş sonrası yokluk yıllarıydı. Güzel, yoksulluk Ahmet Hamdi’nin ömrüne sirayet edecekti. Burada yatılı bir okula yerleşmeyi beklerken evvel Rami taraflarında yaşayan bir akrabasında kaldı. Sonra da Kasımpaşa’da yaşayan teyzesinin yanına geçti. Kentin vaziyetinin yansımaları ve oradan oraya göçebe günler için yıllar sonra şöyle diyecekti:
“Formasyonum bu yıllar ve bu hâdiseler oldu.”
Ahmet Hamdi evvel Halkalı Baytar Mektebi’ne yaptırdı kaydını. Burada bir yıl yatılı eğitim gördükten sonra da Darülfünun’a kaydını aldırdı. İdeoloji ya da Tarih okumaya niyetliydi ki Yahya Kemal’in Edebiyat kısmında ders verdiğini öğrendi. Okumaya, bilhassa de Yahya Kemal’i okumaya düşkündü; seçimini yapmıştı. Çok şey öğrendi öğretmeninden; Nedim’i, Baki’yi, Galib’i… Hepsi farklı lezzet farklı bir aydınlıktı. Yalnızca Yahya Kemal mi, daha diğer kıymetli öğretmenleri de vardı: Cenap Şahabettin, Mehmed Fuat Köprülü, Babanzâde Ahmed Naim, Ömer Ferit Kam.
Yahya Kemal’in derslerini yalnızca Edebiyat öğrencileri takip etmiyordu. Öteki kısımdan de ilgilenen pek çok genç vardı. Ahmet Hamdi burada edebiyatseverlerden bir etraf edinmişti. Ali Mümtaz Arolat, Mustafa Nihat Özön, Rıfkı Melul Meriç… Fakat bugünlerden tanışıp ömür uzunluğu sürecek dostluğu Ahmet Kutsi Tecer’le kurmuştu. Daha sonra Yüksek Muallim Mektebi’ne de yatılı olarak devam etti. Buradaki arkadaşları da yeniden edebiyat, kültür ve sanat alanında hoş işler yapacak isimlerdi; Hasan Âli Yücel, Nurullah Ataç, Necmettin Halil Onan, Mükrimin Halil Yinanç. Birebir vakitte yatakhane arkadaşları olan Yücel ve Onan’la da ömürlük bir dostluk kurmuşlardı.
Ahmet Hamdi ömürlük seyahatini sözlerle yapmaya çoktan karar vermiş, adımlarına sağlamlaştıracak renkler ekliyordu…
Antalya hayatında ve yapıtlarında çok önemliydi
Okurken yaz tatillerinde Antalya’ya, ailesinin yanına gidiyordu. Bu yıllarda seyahatler, Antalya’nın tabiatı, denizi ve Güvercinlik ismi verilen deniz mağarası onu çok etkiliyordu. Yıllar sonra bilhassa mağaradan şöyle kelam edecekti:
“Estetiğimin temeli olan düş fikri biraz da bu mağaraya bağlıdır.”
1960’lı yılların başında Antalya Lisesi Edebiyat Öğretmeni Mehmet Özkaynak öğrencilerine Ahmet Hamdi Tanpınar’a mektup yazmasını ödev olarak vermişti. O mektuplardan birini cevaplamıştı Ahmet Hamdi. Öğrenciye şöyle seslenmişti:
“Edebiyatı sahiden seviyor musunuz? Yapıtlarımla temasınız var mı? Buralarını bilmiyorum. Mektubunuzda beni layıkıyla okuduğunuzu gösteren bir emareye rastlamadım. Yalnız, lise talebesisiniz ve Antalya’dasınız. Yani 1918-1919 yılları ortasında aşağı üst benim yaşadığım hayatı yaşıyorsunuz. İşte size bunun için yazıyorum. Bulunduğunuz memleketin, tahminen de orada doğdunuz, hayatımda önemli bir yeri vardır. Sizin sahillerinizde, o denize bakarak, o lodos dalgalarını seyrederek, benim gençliğimde şimdikinden çok az verimli olan meyve bahçelerinde dolaşırken birinci şiirlerimi tasavvur ettim ve edebiyattan diğer bir şey yapamayacağımı anladım.”
Mektubun bir kısmında Antalya’ya birinci gelişlerini, denizin, güneşin görüntüsünü ve bunların edebiyatına yansımasını, bir vakitler yalnızca roman okumayı sevdiğini, Antalya’nın Huzur romanındaki tesirini uzun uzun şöyle anlatıyordu:
“Antalya’ya 1916 sonbaharında geldik. Epey büyümüştüm. Tek başıma, geceleri deniz kıyısında yahut kayalıklarda, Hastahanebaşı’nda gezmek hakkım vardı. Karanlık epey inip de kayaların gölgesi beni korkutana kadar orada kalırdım. Denizin iki görüntüsü beni çıldırtırdı. Biri bu kayaların kıyıya bakan yerinde sabah ve akşam saatlerinde sakin denizin ışığıyla tabandaki taş ve yosunlarla aldığı görünüm, biri de öğlen saatlerinde güneş vuran suyun elmas bir havuz üzere genişlemesi. Bunlar benim muhayyilem için büyük manaları olan şeylerdi. Bu manalar sade hoş değildiler, bana bir türlü çözemediğim bir hakikati yahut sırrı anlatıyorlardı.
Bir gün İstanbul’a tahsile gönderecekleri gün, Hastahanebaşı’na giden bu görüntü ile bir daha karşılaştım. Ama tamamen öteki formda. Dostlarım Ali Kemahlı ile Nail’in konutlarına gidiyordum. Bu meskenle yandaki konutun ortasındaki boşluktan yeniden güneşin bütün bir saltanat içinde dinlendiği sakin denizi gördüm. Hiçbir şey beşere bu kadar yakın ve buna karşın ezici biçimde hoş olamazdı. Görünüm, söylediğim üzere, benim için yeni değildi. Gideceğim meskenin denize bakan rastgele bir yerinden Nail ile dama oynadığımız taraçadan da görebilirdim. Ancak o anda yeni bir şey üzere görüyordum. Bir iki dakika büyülenmiş üzere bu görünüme baktığımı hatırlıyorum. Denizin ve aydınlığın dersi miydi? Bu türlü olsa bile o anda zihnimde rastgele bir vuzuh yoktu. Yalnızca önemli bir şey olduğunu biliyordum. Zati gördüklerimi zihnî hayatıma nakledebilecek bir bilgim yoktu.
O zamanlarda bu şiire adamakıllı kendimi vereceğim devirdi. Çocuk denecek düzeyde ve yalnızca roman okumayı seven bir adamdım. Bununla birlikte, çözülmesi gereken ruhsal bir muamma karşısında bulunduğumu ve bunun benim gördüğüm şeyle kaynaşan şey ortasında halledileceğini sezdim. Bu görüntünün sırrını çözebilsem, çözersem, çözebilirsem kendim için her şeyi halletmiş olacağıma kani idim. Ama şimdi deva ve fırsatlara sahip değildim. Bu fakat büyülenme sözüyle anlatılabilecek bir histi. Lakin galiba bu da yetmez, hakikat şu ki, üzerimde bir türlü çözemediğim bir sır, gelecek vakte ilişkin bir ders etkisi yapıyordu.
1921 yılında tekrar Antalya’ya tatil için döndüğüm vakit bir gün tekrar Hastahanebaşı yolunda iki meskenin ortasında tekrar güneşle birleşmiş, güneşin havuzu ve sarayı olmuş bu su ile karşılaştım. Görünüm yalnızca mükemmeldi. Ancak bu hoşluk bana acayip bir vefat kanısı ortasından geldi. Hiçbir şey bu kadar beşere yakın, buna karşın bu kadar ezici, ondan başka olamazdı. Bu, şiire adamakıllı kendimi verdiğim sene idi. Birçok şair okumuştum. Yahya Kemal’i, Haşim’i tanıyordum. Zannederim ki, o gün kendi şiirimin benim dışımda örneğini gördüm. Bunu nitekim anladım mı? Bir insan kendisini lakin hayatının küçük problemlerinden sıyrıldığı veya onları zihnî bir biçime soktuğu vakit bulabilir.
Talihimiz içimizde çok bâtın bir yerdedir. Ama ona erişebilmemiz için çok şeylerden kurtulmamız lazımdır. Bu, bende çok geç oldu. 1921 yılında ise, ben şimdi bu çağda değildim. Lisanın dışında hiçbir şeyin üzerinde duramıyordum. Tıpkı günlerde, tekrar bulunduğumuz memlekette denizin bir diğer görünümüyle karşılaştım. Güvercinlik denen deniz mağarasını gördüm. Bu mağara suyun hamlesiyle, açılıp kapanan aydınlığıyla benim için önemli bir şey oldu. Dediğim üzere, gördüklerimi şimdi küçük bir keşif haline getirecek düzeyde değildim. Ama estetiğimin temeli olan düş fikri, biraz da bu mağaraya bağlıdır. Huzur romanımda Antalya’dan bahis vardır.
Dergâh Mecmuası ve kimi birinci adımlar
Ahmet Hamdi’nin “Şehriyar” ismini verdiği birinci şiiri, 5 Kasım 1920’de Şebâb’ın 15. sayısında yayımlandı. 28 Ağustos’ta ise “Birinci İkramiye” isimli hikayesi yayımlanmıştı. Tekrar tıpkı yıl çeviri yapmaya da başlamıştı. Birinci çevirisi, Magdalene Rock’tan “Bir Hikâyedir”di ve 24 Temmuz’da Servet-i Fünun, 1457-1459 sayısında okurla buluştu.
Ahmet Hamdi ve okuldan birkaç arkadaşı, Yahya Kemal’in daima etrafındaydı. Nihayet 1921 yılında bu durum bir emeğe dönüştü; devrin en dikkat çeken yayını Dergâh Mecmuası’nı çıkarmaya başladılar. Bu hazırlık onlara çok şey öğretti; edebiyat alanında çok değerli bir deneyimdi. Ahmet Hamdi birinci şiirlerinin pek birçoklarını burada yayımladı. Mecmua, çocukluğunda çok severek okuduğu Ahmet Haşim’i ve Yakup Kadri’yi de katmıştı etrafına; birikiyor, çoğalıyor ve böylelikle içindeki edebiyat sevgisi de büyüyordu.
Antalya’daki öğrenciye yazdığı mektupta elbette Yahya Kemal de vardı. Onun yazı lisanına yansımasını şöyle anlatıyordu:
“Bittabi bu görünümleri bu biçimde örebilmem için hayata İstanbul üzere bir deniz kentinden bakmam gerekirdi. Şiirde ve fikirde birinci ve galiba yüzünü gördüğüm son hocam Yahya Kemal oldu. Haşim’i daha önce okumuş ve sevmiştim. Bu iki şair bana kendilerinden öncekileri unutturdular. Yahya Kemal’in derslerinden -fakülte hocamdı- ayrıyeten eski şiirlerin lezzetini tattım. Gâlib’i, Nedîm’i, Bâkî’yi, Nâilî’yi ondan öğrendim ve sevdim. Yahya Kemal’in üzerimdeki asıl etkisi şiirlerindeki mükemmeliyet fikri ile lisan hoşluğudur. Lisanın kapısını bize o açtı.”
Yaşamında edebiyat ismine bir öbür adımsa tekrar bu devirde Batı edebiyatını tanımaya yönelmek oldu. Hayatı boyunca daima sevmeye devam edeceği şairleri okumaya başlamıştı. O isimleri “Yaşadığım Gibi” adlı yapıtında şöyle anıyordu:
“Yahya Kemal’den sonra birinci büyük keşfim Baudelaire oldu. Bu büyük şairi sürekli sevdim. Hattâ diyebilirim ki, sade şiir için değil, hayat için bir hoca telâkki ettiğim periyotlar oldu… Sonra sırasıyle, Verlaine, Mallarmé geldiler.”
Osmanlı’nın son devrinde pahalara yabancılaşma da kelam konusuydu. Pek çok şey sorgulanıyordu. Pir Galip edebiyatta, İsmail Dede Efendi de musikide son kelamlarını söylemişti artık. Artık yeni kelamlar, yeni sesler bulmanın vaktiydi. Batı karşısında kendi geleneklerine bağlı kalarak yine var oluşun kelamları söylenmeliydi. Bu bir formda tanım edilmesi gereken bir sancıydı ve Ahmet Hamdi, tüm benliğinde hissediyordu. Doğu Batı düzleminde benimsediği hayatında geçmişinden kopmadan yeninin hoşluğunu keşfetmek için yazıyordu.
Öğretmenlik yılları, şiir ve musikiye bakış
Şubat 1923’te Şeyhî’nin “Hüsrev-ü Şirin” başlıklı mesnevisi üzerine bir tez hazırlayarak okuldan mezun oldu. Yeniden tıpkı yıl Erzurum Lisesi’ne atandı. Elbette yazmaya devam ediyordu. 1924 yılında Eylül ayının sonunda Erzurum’da meydana gelen büyük zelzelede oradaydı ve kente tesirini “Erzurumlu Tahsin” isimli öyküsünde yazdı. 1 Ekim’de kente gelen Mustafa Kemal Paşa ile tanışma ve kısa da olsa konuşma talihi da bulmuştu.
17 Ocak 1925’te Konya Lisesi’ne atandı. Buradaki vazifesi sırasında askere alındı; vazifesini Kolordu Topçu Alayı’nda er olarak yaptı. Dokuz aylık vazifesinin akabinde mesleğine geri döndü.
Sanatta nasıl bir yol izleyeceğini aradığı bir süreçteydi. Bilhassa şiir üzerine incelikli düşünüyordu; istikameti Valery’yi okuduğunda mana kazandı. Antalyalı öğrenciye yazdığı mektubunda Valery’den yola çıkarak şiir anlayışını şöyle anlatacaktı:
“Asıl estetiğim Valery’yi tanıdıktan sonra (1928-1930) yıllarında teşekkül etti. Bu estetiği yahut şiir anlayışını düş sözü ve şuurlu çalışma fikirleri etrafında toplamak mümkündür. Veya da musikî ve düş, Valery’nin, ‘Velev ki, hayallerini yazmak isteyen adam bile azami biçimde uyanık olmalıdır,’ cümlesini, “en uyanık bir çaba ve çalışma ile lisandaki bir hayal halini kurma,” formunda değiştirin, benim şiir anlayışım çıkar.”
Ekim 1927’de Ankara Erkek Lisesi Edebiyat Öğretmeniydi. Ankara’da vazife yaptığı süreçte öğrencileri ortasında geleceğin değerli müellif ve şairleri vardı: Orhan Veli, Oktay Rifat, Melih Cevdet, Ahmet Muhip, Fuat Bayramoğlu, Samet Ağaoğlu, Salim İstek Kırkpınar, Cahit Tanyol. Tıpkı yıl bahtsız bir olay yaşanmıştı. Günlüğüne Harbiye İhtiyat Zabit Mektebi’nde bir hafta mahpus yattığını ıstırapla hatırladığını yazmış, fakat sebebinden hiç kelam etmemişti. Tekrar bir askerlik vazifesi öğretmenliğine orta vermesine sebep oldu. 1 Mayıs 1928’de yedek subaylık için İstanbul Mekteb-i Harbiye’ye sevk edildi. Buradan 20 Ekim’de topçu zabit vekili (asteğmen) olarak mezun oldu. Ağustos 1929’dan itibaren Ankara Lisesi’nin yanı sıra Gazi Terbiye Endüstrisi’nin bünyesinde yer alan Musiki Muallim Mektebi’nde de vazife aldı. Ömrü boyunca sürecek Beethoven hayranlığı burada başlamıştı. Batı müziği konusundaki bilgisi ve zevki için de tekrar bu okula borçlu hissediyordu. Tekrar birebir mektupta şiirin ve musikinin sanatındaki yerini şöyle açıklayacaktı:
“’Ne içindeyim zamanın’ şiiri, şiir halini, kozmosla insanın birleşmesini nakleder ki bir çeşit murakabe (içine dalma) ve düş halidir. Görüyorsunuz ki, gerçek romanın tesadüfleri ve tuhaflıkları ile alâkası yoktur. Esasen hayalin kendisinden çok, benim şiir anlayışımda, birtakım hayallere içimizde refakat eden his mühimdir. Asıl olan his bu histir. Musiki burada işe girer. Zira bu his musikişinas olmamak koşuluyla musiki sevenlerde bu sanatın uyandırdığı pay misal. Bunu, yaşadığımızdan öteki bir vakte gitmek diye tanım edebilirim. Diğer türlü ritmi olan ve yerle, eşya ile içten kaynaşan bir vakit.
İkinci şiir ‘Boğazda Akşam’, şiirin örgüsünü anlatır. Bu şiirde realite olarak tek bir bulut vardır. Akşamla bu bulut değişir, ancak biraz kavis olur ve ölür. Attığı çığlıklar camlarda tutuşur, ancak biraz sonra tekrar bir yıldız olarak gelir, Boğaz sularında yüzer. Böylelikle bir bulut, bir nesne etrafında bir atmosferin kurulması öyküsü. Burada musiki ile bir benzerlik vardır. Musiki durmadan değişir. Değişerek âleminizi içimizde kurar. Bunların dışında şiirin yapısı veya sonuca bizi vardırarak çalışmanın kendisi gelir.”
03-21 Ağustos 1930 tarihlerinde Türkçe ve Edebiyat Muallimleri Kongresi düzenlendi; Ahmet Hamdi de katılmış, 17 Ağustos’ta “Divan edebiyatının öğretimdeki yeri” başlıklı bir konuşma yapmıştı. Edebiyatın Tanzimat periyoduyla başlatılmasını ve eski şiirin de lise müfredatından kaldırılmasını teklif ediyordu. Meğer o periyot tartışmalara sebep olan bu fikri yıllar sonra değişecek ve “Yaşadığım Gibi”de Ankara günlerinde “aşırı Batıcı” olduğunu kabul edecekti:
“1932’ye kadar çok cezrî bir garpçı idim. Şark’ı tamamiyle reddediyordum. 1932’den sonra kendime nazaran tefsir ettiğim bir Şark’ta yaşadım. Asıl yaşama iklimimizin böylesi bir terkip olacağına inanıyordum. Beş Şehir ve Huzur bu terkibin araştırmalarıdır. Yazacağım öbür yapıtların de çekirdeği budur.”
Ankara’da misyon yaptığı okullara Eylül 1931’de Ankara Kız Lisesi de eklenmişti. Ve 1932 yılının sonbaharında Kadıköy Lisesi’ne atanınca, yıllar sonra tekrar doğduğu kente döndü. Akabinde bir mühlet de Üsküdar Amerikan Kız Koleji’nde vazife aldı.
Bu periyotta yine şiirler yazmaya da başlamıştı. 1926 yılında Ulusal Mecmua’da, “Ölü” isimli şiiri yayımlandı. “Leylâ” şiiri hariç toplam yedi şiiri de 1927-1928 yıllarında Hayat Dergisi’nde yayımlandı. Birinci yazısı da tekrar 1928 yılında Hayat Dergisi’nde yayımlanmıştı. Şiirin yanında tekrar çeviriye de başlamıştı. E.T.A Hoffman’dan “Kremon Kemanı” ve Anatole Francetan “Kaz Ayaklı Kraliçe Kebapçısı” çevirileri 1929 yılında yeniden Hayat Dergisi’nde yayımlandı.
1926-1932 yılları ortasında Ahmet Kutsi Tecer ile Görüş ismini verdikleri mecmuayı çıkardılar. Ahmet Hamdi mecmuanın birinci sayısında iki makale birden yayımlamıştı. Böylelikle düzyazılar ömründe profesyonel olarak yer edinmeye başlamış oldu. Mecmua sürecini ve kapatma sebeplerini şöyle özetliyordu:
“Kutsi, Avrupa’dan yeni gelmişti. 1926’da geçirdiğim krizle 1932 ortasında, Kutsi ile Görüş mecmuasını çıkardık; dört nüsha kadar. Burada kendi estetiğimizi anlatmak fırsatı bulduk. Görüş’ün beşinci sayısı, Goethe sayısı olacaktı. Goethe hakkında gelen yazıları basmamak için mecmuayı kapadık.”
4 Haziran 1933’te Ahmet Haşim hayata veda edince Hoş Sanatlar Akademisi’ndeki takımı boşaldı. Bir vakitler hayranlıkla yapıtlarını okuduğu şairin yerine misyona atanmıştı. Ekim ayından itibaren “Bediiyat (Güzel Sanatlar) ve Mitoloji” ile “Şark Sanatları Tarihi” derslerini okutmaya başladı. Konservatuar etrafında klasik Batı müziğini tanımıştı. Fotoğraf sanatıyla da ilgileniyordu. Akademi’de geçen yılları yapıtlarına yapı ve estetik açıdan zenginlik kazandıracak, buradan çokça beslenecekti. 1936 ve sonrasında Ahmet Hamdi, fotoğraf, heykel ve müzeler üzerine yazılar yazdı. Burada da öğrencileri ortasında geleceğin kıymetli ressamları vardı: Bedri Rahmi, Fuat İzer, Nuri İyem, Turgut Zaim, Avni Arbaş, Selim Turan. Onların stantlarını takip ediyor, haklarında yazdığı tenkit yazılarıyla da dayanak veriyordu.
5 Ocak 1934’te bir sarsıcı kayıp yaşadı; babası Hüseyin Fikri Efendi vefat etmişti. Bu sefer küçük değildi fakat nihayetinde her yaşta onların çocuğuydu.
30 Mart-15 Mayıs 1937 tarihleri ortasında 45 günlük askerî eğitim stajını tamamlamak için 43. Topçu Alayı, 7. Batarya’nın yer aldığı Kırklareli’ye gönderildi. Kitap hâlinde yayımlanan, bir Tevfik Fikret derlemesi olan birinci çalışması “Hayatı, Şahsiyeti, Şiir ve Yapıtlarından Parçalar” (1937, İstanbul, Semih Lütfi Kitabevi) alt başlığıyla çıktı.
Yeni Türk Edebiyatı Profesörü Ahmet Hamdi Tanpınar
Ahmet Hamdi, 1938 yılında ciğerlerinden rahatsızlanmış ve uzun mühlet prevantoryumda yatmıştı. 15 Kasım 1939 yılında periyodun Maarif Vekaleti (Eğitim Bakanı) Hasan Âli Yücel’in buyruğuyla Tanzimat’ın 100. yıldönümü için edebiyat fakültesi bünyesinde kurulan 19. Asır Türk Edebiyatı kürsüsüne “Yeni Türk Edebiyatı Profesörü” olarak atandı. Kürsüde okutulmak üzere Tanzimat sonrası Türk edebiyatı tarihini yazma misyonu de Ahmet Hamdi’ye verilmişti. Ahmet Hamdi’nin bu vazifeye getirilmesi çok tartışılmıştı, zira şimdinin denkliğiyle doktorasını almamıştı. Halbuki yolu ve üslubuyla eşsiz bir edebiyat tarihi metni yazmıştı. Devrin muharrirlerinden İbnülemin Mahmud Kemal İnal’la eski edebiyata dair sıkıntıları tartışıyordu. İnal, Ahmet Hamdi’nin bilgisinden ve özverili çalışmasından çok etkilenmişti. Bu ders kitabını yazmak da Ahmet Hamdi’yi etkilemişti 1940’larda yazı işleri de bu tesirle yeni Türk edebiyatı kapsamında form aldı. Kitap tanıtım yazılarıyla İslam Ansiklopedisi’ne hususlar yazdı. Bu yıllar her ay birkaç yazı yayımladığı verimli bir periyottu. Üniversite hocası unvanıyla halkevlerinde bir dizi konferans verdi. Ağustos 1940’ta üçüncü ve son defa askere çağrıldı; Kırklareli’de topçu teğmeni olarak vazife aldı.
1942 yılında ikinci kitap çalışması “Namık Kemal Antolojisi”ni (İstanbul, Ahmet Halit Kitabevi) çıkardı.
Siyasi mesleği ve birinci romanı Mahur Beste
Ahmet Hamdi, edebi mesleğinin yanında siyasi bir adım da attı. Şubat 1943’te, Maraş’ın kurtuluş bayramı vesilesiyle kenti ziyaret etti. 28 Şubat’ta yapılan orta seçimlerde Maraş’tan milletvekili seçilmişti. 8 Mart’ta üniversitedeki vazifesinden ayrılarak Ankara’ya giden Ahmet Hamdi, 1943-1946 yılları ortasında Maraş milletvekili olarak Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki yerini almıştı. Misyonu müddetince edebiyat alanında da en verimli devirlerinden birini yaşadı. Lakin siyasi adımından mutlu değildi.
30 Ağustos Zafer Bayramı kutlamaları vesilesiyle Erzurum’a tekrar gitmişti. Bu, bu kente üçüncü gelişiydi. Bu süreçte “Abdullah Efendi’nin Rüyaları”, “Bir Yol”, Erzurumlu Tahsin”, “Geçmiş Vakit Elbiseleri” ve “Evin Sahibi” isimli kıssalarını “Abdullah Efendi’nin Rüyaları” (1943, İstanbul, Ahmet Halit Kitabevi) ismi altında kitaplaştırdı. Birebir yıl Euripides’ten de üç çevirisi yayımlandı: Alkestis, Medeia, Elektra (1943, Maarif Vekâleti Yayınları)
1944 yılında, birinci romanı “Mahur Beste” de 56. sayıdan itibaren Dava Dergisi’nde tefrika edildi. Mahur Beste’de, daha sonra gelecek Huzur ve Beş Şehir’de vakit ve yer kavramı iç içeydi. Ahmet Hamdi için vakit çok yelpazeli bir kavramdı. Geçmiş, artık ve gelecek onun gözünde ve kaleminde anın içinde eriyip bir bütünü oluşturuyordu. Tıpkı şiirinde de dediği üzere:
“Ne içindeyim vaktin,
Ne de tamamen dışında;
Yekpare, geniş bir ânın
Parçalanmaz akışında.
…”
Mahur Beste, 1944’teki tefrikasından yıllar sonra 1975 yılında kitap olarak basıldı. Ahmet Hamdi bu yapıtını Lale Devri’nin ünlü hanende ve bestekârı Eyyübi Ebubekir Ağa’ya ithaf etmişti.
1946 seçimlerinde partisi tarafından tekrar aday gösterilmedi. Ekim 1946’da milletvekilliği misyonu sona erdiğinde üniversitedeki vazifesine dönmek istiyordu, lakin bu üç yıl sürdü. Bu süreçte 1946-1947 yıllarında Ulusal Eğitim Bakanlığı’nda müfettişlik yaptı. Daha evvel bir mecmuada yayımladığı, Ankara, Erzurum, Konya, Bursa ve İstanbul’un monografilerini “Beş Şehir” (1946, İdeal Yayınları) ismini verdiği bir kitapta topladı. Bu kitabı üstadı Yahya Kemal’e ithaf etmişti. Birebir mektupta şöyle anlatıyordu:
“Yahya Kemal’in üzerimdeki asıl etkisi şiirlerindeki mükemmeliyet fikri ile lisan hoşluğudur. Lisanın kapısını bize o açtı. Kimileri bu etkisi öbür türlü görüyorlar. Hakikatte estetiğimiz başkadır. Yalnız millet ve tarih hakkındaki fikirlerimde bu büyük adamın mutlak denecek etkisi vardır. Beş Kent isimli kitabım onun açtığı niyet yolundadır, hatta ona ithaf edilmişti. İki keresinde da bu kitap bulunduğum yerde basılmadı ve ben bu ithafı yapamadım.”
Adıyla birlikte anılacak en sevilen romanlarından “Huzur” da 1948 yılında Cumhuriyet Gazetesi’nde tefrika edilmeye başladı. Bir yıl sonra üzerinde yaptığı değişikliklerle “Huzur” romanı (1949, Remzi Kitabevi) kitap olarak basıldı.
Ahmet Hamdi İstanbul’cuydu. Beş Şehir’deki kentlerden de biriydi. Kentlerin doğal ve kültürel özelliklerini şairane bir lisanla anlatıyordu. İnsanları olduğu üzere, kentleri ise keskin bir gözle aktarıyordu. Fakat bilhassa İstanbul için yazdıkları, orayı tüm gerçekleri ve kendi hayal gücüne yansıyanlarla anlatırken, hiç görmeyen bir insanı bile kente hayran bırakıyordu. Kenti bilenlere ya da orada yaşayanlara da bir öteki bakış açısı kazandırıyordu. Huzur’da da Nuran ve Mümtaz’ın aşkının art planda tam bir İstanbul güzellemesi vardı.
Bir başka kenti ise Bursa olmuştu; Ahmet Hamdi’nin sözleri ortasında bu kent tekrar ve bir öteki hayat kazanıyordu. Mehmet Kurtoğlu, “Tanpınar’da Kent ve Kadın” ismini verdiği yapıtında Ahmet Hamdi’nin kente bakışını şöyle özetliyordu:
“Onun anlattığı kentler, gerçekte görünmeyen kentlerdir. Gördüğünüz İstanbul ile onun anlattığı İstanbul farklıdır. O gördüğü kenti anlatırken, içindeki kenti de anlatır. Daha açık sözle onun iç kenti ve dış kentleri vardır. İç kentleri öncül bilgilerin, yaşanmışlıkların, tarih ve ideolojinin oluşturduğu kentlerdir. Dış kentleri ise gördüğü daha doğrusu herkesin görebileceği kentlerdir. Tanpınar bu iki kenti algısını bütünleştirerek bize yeni kentleri anlatır. Bu manada ‘Beş Şehir’ onun yine inşa ettiği kentlerdir.”
Ahmet Hamdi, 8 Ekim 1948’de akademideki takımına geri döndü. Uzun bir vakittir hazırlığı için çalıştığı “XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi” (1949, İstanbul, Edebiyat Fakültesi Yayınları) ders kitabını yayımladı.
Uzun periyodik bir hayal: Avrupa gezisi
Ahmet Hamdi birinci gençliğinden bu yana Avrupa seyahatine çıkmayı hayal ediyordu. Hayaline adım adım yaklaşmıştı. 1950 yılının sonunda açılan Maya Sanat Galerisi, çok geçmeden Adalet Cimcoz’un beş yıl boyunca İstanbul’un ressam, heykeltıraş, muharrir ve şairlerini bir ortaya getirdiği bir buluşma noktası hâline gelmişti. Bu sırada Ahmet Hamdi hâlâ Narmanlı yurdunda yaşıyordu ve galerinin daimi konuklarındandı.
Ahmet Hamdi 20 Mart 1951’de İstanbul Üniversitesi’nde çıkan senato kararıyla, en yakın arkadaşlarından Nesterin Dirvana ve Süheyla Bayrav’ın da misyonlu olduğu, Fransız Lisanı ve Edebiyatı Kürsü Başkanlığı’na atandı. Daha sonra kürsüye asistan olarak gelecek isimlerden biri de Tahsin Yücel’di.
Nihayet sırada Avrupa gezisi vardı artık. 30 Mart 1953 yılında fakülte tarafından altı aylığına Avrupa’ya gönderildi. Ayrıyeten Almanya, İngiltere, İspanya, Hollanda, Belçika, İtalya ve Avusturya üzere ülkeleri de görme imkânı bulmuştu. Rotasını daima değerli müzelerde görmek istediği tablolar belirliyordu.
Edebiyatı ve sanatıyla yakından ilgilendiği Avrupa ülkelerini görmek, burada araştırmalar yapmak için gittiği Fransa ona yeterli gelmişti. Ahmet Hamdi’nin yıllar sonra yayımlanan günlüklerinde bugünleri anlatımı, 21 Nisan 1953 tarihinde Paris’te başlıyordu. Burada en çok fotoğraftan etkilenmişti. Sanata, bilhassa resme verilen kıymet kentin havasına karışmış üzereydi. Müzelerde gördüğü tabloların yepyenilerini görmek, onu fevkalade heyecanlandırmıştı. Vakit zaman İstanbul’dan gelen dostlarını da Paris’in etrafında kısa seyahatlere çıkarıyordu. Paris, onu yalnızca fotoğrafla değil edebî tarafıyla de etkilemişti. Mayıs ayında Chartres’a, oradan da Proust’un yaşadığı Île’e geçmişti ve bir mektubunda bu seyahatler için şöyle yazıyordu:
“Hiçbir şey bu kadar beni mesut edemezdi.”
Avrupa seyahatleri sırasında da Türkiye’de yazdıkları yayımlanmaya devam etti. 6 Kasım 1953’te Türkiye’ye döndü. Bu süreçte Ankara’da, Atatürk’ün naaşının Anıtkabir’e nakledilmesinin merasim hazırlıkları vardı. 9 Kasım’da yapıldı.
Döndüğü için kendini tuhaf hissediyordu. Ne İstanbul ne de üniversite birebirdi güya ya da uzun bir ayrılığın akabinde çabucak ısınamamıştı. Günlüğüne sık sık gereğince çalışamadığını, üretemediğini yazıyordu. Silkelenip kendine gelmek için birkaç makale üzerinde çalıştıktan sonra, yıllar içinde ismiyle romanlarından biri olan Saatleri Ayarlama Enstitüsü’nü yazmaya başladı.
Roman, birinci sefer 20 Haziran-30 Eylül 1954 tarihleri ortasında Yeni İstanbul Gazetesi’nde tefrika edildi ve 1961 yılında basıldı. Ahmet Hamdi, şiirlerinde sembolist bir lisan kullansa da romanlarında daha gerçekçiydi ve toplumsal sıkıntıları irdeliyordu. Türk beşerinin Doğu ile Batı ortasındaki bocalamasını bahis alan Saatleri Ayarlama Enstitüsü’nde, kendine has simgeci anlatımıyla insanın paraya, şöhrete verdiği ehemmiyete ve bir anda değişebileceğine dikkat çekiyordu. Kıssayı, çocukluğu II. Abdülhamit devrinde geçen, sonraki vakitlerini da Meşrutiyet ve Cumhuriyet periyotlarında yaşayan Hayri İrdal’ın anıları biçiminde kurgulamıştı.
Avrupa dönüşü ve tekrar gidişleri
Avrupa dönüşünde ortama kolay adapte olamamıştı. Bir müddet Cihangir’de Tavukuçmaz Sokağı’nda oturdu ve sonra ömrünün sonuna kadar değiştirmeyeceği Gümüşsuyu’ndaki meskenine taşındı. 1954 yılının Ağustos ayı başında Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi’nde araştırma yapmak için, kısım asistanları Ömer Faruk Akgün ve Mehmet Kaplan ile birlikte Ankara’ya gittiler. Ahmet Hamdi, bugünlerde XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi üzerine çalışıyordu.
1 Şubat-4 Mart 1955 tarihleri ortasında düzenlenen Filmoloji Kongresi’ne katılmak için tekrar Paris’e gitti. Günlüğünde bu seyahatten hiç kelam etmemişti, fakat Adalet Cimcoz’a yazdığı iki mektup ve “Yaşadığım Gibi”de yer verdiği “Dolu Bir Gün” başlıklı yazısı bu seyahati anlatıyordu. 4 Mart’ta İstanbul’a döndüğünde üzerine çalıştığı ikinci kıssa kitabı yayımlanmıştı. “Yaz Yağmuru”, “Acıbademdeki Köşk”, “Rüyalar”, “Teslim”, “Yaz Gecesi”, “Adem’le Havva” ve “Bir Tren Yolculuğu” kıssalarının yer aldığı kitap, “Yaz Yağmuru” (1955, Nakışlar Kitabevi) ismiyle çıktı.
Fakülteye geldiğinden beri çalıştığı XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi üzerine eklemeler ve değişiklikler yapmıştı; şimdiki hâli 2 Temmuz 1956 yılında ikinci sefer basıldı. Fakat kitabının basılmasını gölgeleyecek kadar hüzünlüydü; hayatının neredeyse tamamına sirayet eden parasızlık, bugünlerde yeniden kendini daha fazla hissettirir olmuştu.
Yine de üretmekten vazgeçemezdi. Bu periyotta senaryo üzerine çalışmaya da başladı. Günlüğüne de hayatının bilhassa son yıllarındaki parasızlık problemini çözmek için senaryo yazmak istediğini yazmıştı. Arşivinde yer alan bir senaryo taslağı da bu çalışmalara kıymetli bir mesai harcadığını düşündürüyordu. Asistanı Ömer Faruk Akün’ün, hocası Ahmet Hamdi’nin vefatının akabinde yazacağı birinci detaylı biyografide yer alan bilgiye nazaran Ahmet Hamdi, 1956 yazı başlarken bir senaryosunu tamamlayıp sinemasının çekilmesi için stüdyoya teslim etmişti. Lakin bu senaryonun Sahnenin Dışındakiler romanından (İyişeyler Yayınları) uyarlanarak yazılan “İki Ateş Arasında” isimli senaryo olup olmadığı kesin değildi.
Ahmet Hamdi, 28 Ağustos-4 Eylül 1957 tarihleri ortasında düzenlenen Milletlerarası XXIV. Müsteşrikler Kongreis’nde Türkiye’yi temsil etmek için katıldığında bu, Avrupa’ya üçüncü seyahatiydi. Kongrede “Üç Kentli Masalı” başlıklı bir bildiri sundu. “Altmışında Seyyah Güvercin” imzasıyla Tarık Temel’e gönderdiği 4 Eylül 1957 tarihli mektuba nazaran bu seyahati vesilesiyle Eylül ve Ekim ayını kütüphanelerinde araştırma yapmak hedefiyle Fransa ve Viyana’da geçirmişti. Münih hakkında ise yalnızca birkaç stant ve bir yığın müze gezdiğinden kelam ediyordu. Ayrıyeten mektupta hekim arkadaşına sıhhati hakkında da rapor veriyordu. Yönlendirmesiyle Dr. Jean Bernard’a muayene oldu.
Bu seyahatten döndüğünde yarım bıraktığı işlerini toparlamaya koyuldu. Yaşadığım Üzere ismini verdiği denemelerini bu periyotta yayımlamaya başladı. Yeni bir roman için de çalışıyordu. Yıl sona ermeden öğrencilik devrinden bu yana en yakın dostlarından biri olan Yunus Kazım Köni’yi kaybetti; çok sarsılmıştı. Mart 1958’de göğüs hastalığından sebep Cerrahpaşa Hastanesi’nde iki ay süren bir tedaviye alındı. Arkadaşının mevti üzerine yaşadığı hastane süreci onu tuhaf bir psikolojiye sokmuştu. Elindeki işlerin yarım kalacağı korkusu içine o denli bir çöreklenmişti ki bir telaşa kapıldı; hepsini tamamlamak istiyordu. 27 Mart’ta Hasan Âli Yücel’e yazdığı mektupta bilhassa şiirlerini toparlamak istediğini söylemişti.
Bir kıskacın içinde üzereydi. Daha çok sıhhat sorunları ve maddi zorluklarla geçen bu yıl, psikolojisini o denli etkilemişti ki bir yandan çok çalışmak istiyor bir yandan da kendini toparlayıp verimli bir biçimde çalışamıyordu. Tahminen vakitle toparlardı da yaprak dökümü başlamıştı bir kez. 1 Kasım 1958’de onun için çok kıymetli hocası Yahya Kemal’i de kaybedince güya omzuna bir yük daha yüklendi, sol yanında birikti. Tanımı imkânsız yıkık dökük bir hisle daima çok şey borçlu hissettiği hocası Yahya Kemal’in biyografisini yazmak için çalışmaya başladı. Lakin ömrü vefa etmeyecekti; 1963 yılında Yahya Kemal’i Sevenler Cemiyeti tarafından yayımlanabildi.
Sabahattin Ali ile
Son yıllarında seyahatleri
Ahmet Hamdi, son yıllarında giderek artan bir hisle gereğince bedel görmediği inancına kapılmıştı; kırgındı. Bir yandan delicesine yazmak, üretmek istiyor bir yandan da çok ve güzel eserler veremediği kanısının kıskacında çırpınıyordu. Düzgünden güzele kendine dönmüştü. Günlüğünün sayfalarından okunuyordu bu izler. Baktığı her yerde gördükleri üzerine düşünen ve üreten Ahmet Hamdi, şimdilerde kendisiyle rutin bir didişmedeydi. Çok sorguluyor, kurduğu mahkemede kendini yargılıyor ve kararı veriyordu. Gündemde daima parasızlık ve bir şeylere geç kalmışlık, bundan bu türlü de hiçbir şeye yetişemeyecek olmanın tasası vardı.
Günlüğünden 9 Ocak 1959 tarihli sayfada şöyle diyordu:
“Dört kitap neşredebilirim: Mösyö Teste, Paris Tesadüfleri, Yahya Kemal ve neşrini istemediğim Şiirler. Bir kitapçı bulmam lazım.”
Yarım işlerle dolu belgeleri tamamlamak ve yeni projelere daha sakin bir başla başlamak niyetiyle adım attığı 1959 yılı kararlarından, yalnızca Şiirler’in basıldığını görebilecekti. Şiir kelam konusu olduğunda da kendini zalimce eleştiriyordu; hiçbir vakit yazdığıyla yetinemiyordu. 10 Şubat tarihli günlüğünde şiirlerini kitaplaştırmaya çalışırken tek tek eleştirel bir bakışla yine gözden geçirdiğini yazmıştı.
Aslında Valery’nin “Mösyö Teste” çevirisi için uzunca bir müddet çalışmış, hatta önsözüyle birlikte birkaç kısmını de yayımlamıştı. Lakin tamamlayamadı. Son günlerine kadar bitirmek için çalıştığı bu çeviriye ilişkin pek çok sayfa İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü arşivinde kendine yer bulacaktı.
Çalışmaktan kaçmıyordu fakat o denli sık hastalanıyordu ki daima bölünmeler yaşıyordu. Yeniden bu yılın Mart ve Nisan aylarını da anfizem sebebiyle Cerrahpaşa’da geçirdi. 15 Mayıs’ta taburcu olur olmaz bu kere bir yılı Avrupa’da geçirdi. Tüm bu vakitlerin acısını çıkarmak istiyordu. Rockfeller bursuyla tekrar Avrupa’daydı. Yeniden de bu gidişi başkalarına benzemiyordu. Tahminen hastalıklarından sebep yaşlılık psikolojisine girmişti. Evvelki seyahatlerinin heyecanını duyamıyordu. Paris’teydi ancak yorgun ve yalnız hissediyordu. Bilhassa birinci günler tamamen bu ruh hâliyle geçti. Fontainebleau ve Valvins, Rambouillet, Beauce, Vendome, Loire kıyıları, Orleans, Besançon… Temmuz ayı boyunca Paris’te sık sık gezdi. Ağustos ayında Londra’ya geçti ve sonbaharını da Güney Fransa kıyılarına ayırmıştı. 12-25 Eylül ortasında Antibes’e, yakında arkadaşı Abidin Dino ve eşi Güzin Dino’nun yanına gitti. Birlikte bol bol gezdiler; Cannes’a ve Nice’e gittiler. Picasso Müzesi’ni ve en sevdiği ressamlardan Bonnard’ın yaşadığı, geçtiği yerleri ziyaret etti. 26-28 Eylül tarihlerinde Sete’deydi. Burada olmak onun için çok özeldi; en sevdiği şairlerden Valery’nin mezarı buradaydı. Tekrar de daima bir geç kalmışlık sarıyordu ruhunu. Mektuplarında burada olmanın verdiği hissiyatı şöyle anlatıyordu:
“Otuz yıldır ‘Deniz Mezarlığını’ birinci okuduğum günlerde tasavvur ettiğim hayal nihayet hakikat oldu, ben Sete’deyim. Ama eski heyecanım kalmadı.”
Sete’den sonra da Valery’nin müsaadeden ayrılmadı; Montpellier’deydi. Çevirmek için son ana kadar çalıştığı Mösyö Teste’de geçen bahçede de Valery’i bulmuştu. Ekim ayının birinci günlerinde onu gerisinde bırakıp Paris’e dönerken artık kendisini ona daha yakın hissediyordu. Tekrar de bu uzun Güney Fransa gezisini şöyle tanımlıyordu:
“Fena değildi, lakin mahduttu.”
Ahmet Hamdi, 1960 yılına Paris’te, çoğunluğu Türklerden oluşan arkadaş etrafıyla girmişti. Bu yıl için tek fikri, bilyeler üzere etrafa saçılmış hissiyatı taşıdığı şiirlerini toparlamak üzerineydi. Yeditepe Yayınları’nın sahibi Hüsamettin Bozok ile anlaşılmıştı. Hatta avans bile almıştı. Artık kitabın basılması kaçınılmazdı ve bu da Ahmet Hamdi’ye sıkışmış hissettiriyordu. Tüm hisler içinde bir tufan oluşturuyordu güya. Kitap işlerinin takibini Adalet Cimcoz’a bırakmıştı.
Bu periyotta onu heyecanlandıran, bir çocuk üzere sevindiren bir şey de olmuştu. 6-12 Şubat tarihlerinde Zürih ve Münih’e gitti. Bu kısa seyahatte Ankara yıllarından beri büyük bir tutkuyla sahip olmak istediği dinleme aygıtlarından satın aldı. Bütçesinin büyük bir kısmını ayırmıştı ancak olsun, çok uzun vakittir onda tutkuya dönüşen müziği gündelik hayatına dahil etmişti.
27 Mayıs ve yansımaları
Ahmet Hamdi 1960 yılında Mart ayının son haftası fıtık ameliyatı oldu. İki haftalık hastane sürecinde yanında Paris’teki yakın arkadaşlarından Dr. Larosa vardı. Nisan ayında kendini biraz toparlamıştı. Aslında aklı Türkiye’de yaşanan olaylardaydı. 28 Nisan’da günlüğüne şöyle yazmıştı:
“Talebelerim ve arkadaşlarım yanlışlı olsa dahi ıstırap çekiyorlar. Makus vaziyetteler. Ve daha mühimi vatanda elim, ağır hadiseler geçiyor.”
Mayıs ayının ortalarında İspanya’ya giden Ahmet Hamdi, 27 Mayıs’ta Türkiye’de yaşanan darbeyi, 28 Mayıs’ta Paris’e döndüğünde öğrenmişti. Ve 7 Haziran’da ülkeye dönüş yaptığında önemli bir siyasi kriz kelam konusuydu. Sıhhat problemleri ve parasızlık kahrına artık bir de ülkenin gergin vaziyeti eklenmişti. Verimli bir çalışma ortamı bulamıyordu. En büyük kaygısıysa hâlâ yarım kalan işlerini bitirmeye ömrünün yetmemesiydi. Aslına bakılırsa insan bir gün öldüğünde esasen her şey yarım kalmayacak mıydı? Neredeyse bütün sayfalarına sızan yarım kalma konusu için 4 Eylül’de günlüğüne şöyle yazmıştı:
“Bugünlerde masamı temizlemeğe mecburum! Dikkat! Yoksa müzikler yarıda kalacak!”
Ahmet Hamdi, UNNESCO üyeliğine seçilmişti. Eylül ayının sonunda yapılacak toplantılar için Ankara’ya gitti. Tekrar İstanbul’a döndüğünde düşünceleri ortasına bir de Ulusal Birlik Komitesi’nin üniversitedeki misyonlarına son verdiği 147 hocanın konusu eklenmişti. Hocalar ortasında Ahmet Hamdi’nin de çok yakın arkadaşları vardı. Yaşananlara elbette çok üzülüyordu ancak bir yandan da başı daima “yarım kalacaklar” konusundaydı. Siyaset tüm gerçekliğiyle ortada dursa da o, vaktinin olmadığını hissediyordu.
1960 yılının bitmesine yakın, on dört yıl ortadan sonra İstanbul ve Konya kısımlarında değerli değişiklikler yaptığı “Beş Şehir”in ikinci baskısı İş Bankası Yayınları’ndan çıktı. Bu iş ona uygun bir motivasyon sağlamıştı. 1961 yılına girerken de Ahmet Hamdi’nin gündemi değişmemişti; yarım kalmış işler üzerine planları devam ediyordu. Olağan o farkında değildi lakin hayatının bu son yılında Ahmet Hamdi bilhassa “Aydaki Kadın” romanı ve “Eşik” şiiri üzerine ağırlaşmıştı. Bu iki yapıtı de alanında ustalık yapıtı olarak değerlendiriyordu. Şiir kitabı nihayet Şubat ayının ortalarında çıktı. Yansılar konusunda huzursuz olan Ahmet Hamdi, “Şiirler” (Yeditepe Yayınları, 1961, İstanbul) isimli kitabının çıkışıyla ilgili günlüğüne 20 Şubat’ta şöyle yazmıştı:
“Şiir kitabım çıkıyor. Yarı bedenim dışarıda bir yatak üzere.”
Son vakitleri ve ölümü
Şiirlerini yayımlamanın, bir yarımı tam etmenin heyecanını yaşıyordu ki süper istikrar yerini bir berbat olaya bıraktı; 26 Şubat’ta en yakın arkadaşlarından Hasan Âli Yücel’i kaybetti. Onu en çok bu kayıplar sarsıyordu. Son yıllarda artan bu kayıplar, vaktin kendisi için de yaklaştığını fısıldıyordu. Günlüğünde de şöyle söz ediyordu:
“Ölen adamın acısı, kuşak telaşı birbirine karıştı.”
Kendisini tekrar hayatı ve yaptıklarını sorgularken bulmuştu. Her kayıp yeni bir tasa bozukluğu olarak ekleniyordu adeta hanesine. Ve yeniden koşup yazmaya sığınıyordu. Şiirlerden sonra sıra yıllardır masasının üzerinde son hâlini almayı bekleyen romanına gelmişti: “Saatleri Ayarlama Enstitüsü” (Remzi Yayınevi, 1961).Bunca vakit metin üzerinde değerli değişiklikler yapmayı planlarken vazgeçti. Sonunda bu romanın bu biçimde aslında son halinde olduğuna karar vermişti. Böylelikle başındaki büyük soru işaretlerinden biri silinmişti. Artık kendini büsbütün “Eşik” şiirine, “Aydaki Kadın” romanına ve edebiyat tarihinin ikinci cildine adayabilirdi.
Nisan ayının ortasında ikinci şiir kitabının planlarına başlamıştı. İçinde hangi şiirlerin olacağına karar vermeye çalışıyordu. Lakin ömrü tamamlamaya vefa etmedi. “Aydaki Kadın” romanı için de şöyle diyordu:
“İstikbalimin ümidi olan, tek ümidi olan romanı bir türlü yazamıyorum. Yazışla tasavvur ortasına giren fasıla vahdeti bozuyor. Çok ekler var. Ne yapacağımı bilmiyorum.”
Ahmet Hamdi’nin yazabildiği kadar kısımlarını yıllar sonra 1987’de, Dr. Güler İtimat derleyerek yayıma hazırlayacaktı. Tahminen dünya gözüyle görememişti lakin o roman nihayet yayımlanacaktı.
Ahmet Hamdi 1962 yılının Ocak ayında bronşitten mustaripti. Soğuk havanın da tesiriyle daima hastaydı. Bu sefer bu süreci atlatamayacaktı. 23 Ocak’ta fakültede kötüleştiğinde çabucak hastaneye kaldırıldı lakin artık bünyesinin dayanacak gücü kalmamıştı. Ani bir krizle 24 Ocak sabahı 05.45’te hayata gözlerini kapadı.
Yarım kalmışlık kıskacından bir türlü çıkamayan, vakti hissederek yaşayan, edebiyatçılığının yanında kişiliğiyle de dikkat çeken, şiirin ve düz yazının usta isimlerinden, bir Ahmet Hamdi Tanpınar geçti bu dünyadan…
İyi ki…
*
Damla Karakuş
Not:
Biyografisini okumak istediğiniz bireyleri lütfen bizimle paylaşın.
Instagram:
