Adam Ben Rohrlach*
Avcı-toplayıcılar, Buz Devri’nde güneybatı Avrupa’ya sığındı; dün Nature ve Nature Ecology & Evolution mecmualarında yayınlanan iki yeni araştırmanın aktardığı kadarıyla, sonradan İtalya yarımadasına yerleşti. Çağdaş beşerler birinci sefer yaklaşık 45 bin yıl evvel yakın doğudan gelerek Avrasya’ya yayılmaya başladı. Daha eski araştırmalar, bu insanların yaklaşık 25 bin ilâ 19 bin yıl evvel devasa buz katmanları Avrupa’nın büyük kısmını kapladığında yok olduğunu öne sürüyordu. Şimdiyse farklı antik insanların DNA’larını karşılaştırarak bu görüşün avcı-toplayıcı kümelerin tamamı açısından geçerli olmadığını gösteriyoruz.
Ulaştığımız yeni sonuçlar, orta ve güney Avrupa’daki avcı-toplayıcıların yaşanan son Buz Devri’nde ortadan kaybolduğunu ortaya koyuyor. Bununla birlikte, günümüzde Fransa ve İspanya’da yaşayan kuzenleri varlığını devam ettirdi ve artlarında yaklaşık 30 bin yıl sonra batı Avrupa halklarının DNA’sında hâlâ saptanabilen genetik izler bıraktı.
İÇ İÇE GEÇMİŞ BİR KISSA VE İKİ ARAŞTIRMA
Nature mecmuasında yayınlanan birinci araştırmamızda, tarih öncesinden kalan 356 avcı–toplayıcının genomlarını -yani bir insanın taşıdığı tam DNA dizisini- inceledik. Aslında, araştırmamızda var olan bütün eski avcı-toplayıcı genomlarını karşılaştırdık.
Nature Ecology & Evolution mecmuasında yayınlanan ikinci araştırmamızda, İspanya’nın güney ucundan elde edilen ve günümüzden yaklaşık 23 bin yıl evvel yaşamış olan birine ilişkin en eski avcı-toplayıcı genomunu inceledik. Buna ek olarak, yaklaşık 6 bin yıl evvel güney İspanya’da yaşayan üç erken devir çiftçisinin genlerini de inceledik. Bu inceleme, bu bölge bazında önemli bir örneklem eksikliğini gidermemizi sağladı.
Artık bu iki araştırmanın sonuçlarını birleştirerek insanlığın Avrupa’daki tarihine ait bugüne dek yazılan en bütünlüklü öyküyü öğrenebiliriz. Bu öykü göçleri, insanların Buz Devri’nin tesirleri karşısında geri çekilişini, uzun müddetli genetik soyları ve kayıp toplulukları içeriyor.
BUZ BÖLÜMÜ SONRASI GENETİK YENİLENME
Günümüzden 32 bin ilâ 24 bin yıl evvel, Avrupa kıtasında yaygın biçimde (‘Gravettian kültürü’ ismiyle bilinen topluluklarla temaslı olan) avcı-toplayıcı bireyler yaşıyordu. Bu kritik tarih dilimi, Son Buzul Maksimumu’nda sona erdi. Bahsi geçen, Avrupa’da yaşanan son buzul çağının en soğuk periyoduydu ve günümüzden 24 bin ilâ 19 bin yıl evvel yaşandı.
Verilerimiz, Avrupa’nın (günümüzde Fransa ve İberya’nın bulunduğu) güneybatısından ve ayrıyeten (şu anda İtalya ve Çek Cumhuriyeti’nin bulunduğu) orta ve güney Avrupa’dan gelen toplulukların genetik açıdan yakından ilişkili olmadığını ortaya koyuyor. Bu iki farklı küme, genlerden fazla birbirini andıran silahlar ve sanatla birbirine bağlı.
Orta ve güney Avrupa’da yaşayan Gravettian topluluklarının Son Buzul Maksimumu’nun akabinde geride hiçbir genetik işaret bırakmadıklarını, öbür bir deyişle, ansızın ortadan kaybolduklarını görebiliyorduk. ‘Epigravettian’ ismiyle bilinen daha sonraki bir kültürle ilişkilendirilen bireyler, Gravettian’ın soyundan gelmiyordu. Nature mecmuasında yayınlanan makalenin ortak müelliflerinden biri olan He Yu’ya nazaran, onlar “Genetik açıdan bölgenin evvelki yerleşimcilerinden farklılar. Büyük ihtimalle, bu beşerler Balkanlar’dan buraya geldiler; birinci olarak Son Buzul Azamisi vaktinde kuzey İtalya’ya geldiler ve sonrasında güneye hakikat ilerleyip Sicilya’ya kadar yayıldılar.”
Orta ve güney Avrupa’da elde ettiğimiz bilgiler, İtalyan yarımadasındaki Epigravettian toplumuyla kontaklı bireylerin ilerleyen devirde Avrupa’ya yayıldığını gösteriyor. Bu göçler, Buz Devri’nin bitmesinin akabinde, günümüzden yaklaşık 14 bin yıl evvel gerçekleşti.
İKLİM SIĞINAĞI
Orta ve güney Avrupa’daki Gravettian toplumu yok olurken, güneybatıdaki toplulukların yazgısı farklı oldu. Sonraki 20 bin yıl boyunca, batı Avrupa’da güneybatı Gravettian topluluklarının genetik profilini pek çok sefer belirledik. Bunu öncelikle onların soyundan gelen ve ‘Solutrean’ ve ‘Magdalenian’ kültürleri diye bilinen torunlarında tespit ettik. Bunlar, Buz Periyodu müddetince güneybatı Avrupa’ya sığınarak gelişen insanlardı. Buz Periyodu sona erdiğinde Magdalenianlar kuzeydoğuya ilerleyerek tekrar Avrupa’ya yayıldılar.
Alışılmadık bir biçimde, İspanya’daki Malalmuerzo mağarasında bulunan bir Solutrean bireye ilişkin 23 bin yıllık kalıntılar, Avrupa’ya yerleşen birinci çağdaş beşerlerle direkt bir irtibat kurmamıza imkân tanıdı. Onları, Belçika’da keşfedilen ve günümüzden 35 bin yıl evvel yaşamış bir bireye ve akabinde, Son Buzul Maksimumu’ndan çok sonraları batı Avrupa’da yaşayan avcı-toplayıcılarla ilişkilendirebiliyoruz.
Buz Evresi esnasında deniz düzeyleri şimdikinden daha düşüktü ve İspanya’nın güney ucu ile Kuzey Afrika ortasında sadece 13 kilometrelik bir ara mevcuttu. Bununla bir arada, güney İspanya ve kuzey Fas’ta, günümüzden 14 bin yıl evvel yaşamış olan bireyler ortasında hiçbir genetik bağa rastlamadık. Bu durum, Avrupalı toplulukların Buz Bölümü boyunca güneye hakikat çekilirken, kuzey Afrika’ya ulaşmadan evvel şaşırtan bir biçimde durduklarını ortaya çıkardı.
Ulaştığımız sonuçlar, İber Yarımadası’nın Buz Dönemi boyunca beşerler açısından inançlı bir sığınak olarak yerine getirdiği fonksiyonu gözler önüne seriyor. Avcı-toplayıcıların arkasında bıraktığı genetik miras, doğuda yaşayan uzak akrabalarının bilakis, 30 bin yıldan fazla bir mühlet sonra da bölgedeki varlığını sürdürecekti.
BUZ DEVRİ’NİN AKABİNDE ETKİLEŞİM
Buz Devri’nin sona ermesinden yaklaşık 2 bin yıl sonra, yeniden genetik bağlamda farklı olan iki avcı-toplayıcı küme mevcuttu. Batı ve orta Avrupa’da ‘eski’ küme ve doğu Avrupa’da ‘daha yeni’ olan küme yaşamaktaydı. Bu kümeler, günümüzden yaklaşık 8 bin yıl öncesine dek, yaklaşık 6 bin yıl boyunca güneybatı avcı-toplayıcı topluluklarıyla yaşanan bir genetik alışverişe dair hiçbir ispat taşımıyordu. Bu periyotta Anadolu’dan Avrupa’ya göç eden yeni toplumlarla tarım ve yerleşik hayat biçimi yayılmaya başlamış, bu durum ise avcı-toplayıcıları Avrupa’nın kuzey hudutlarına çekilmeye zorlamıştı.
*Adelaide Üniversitesi’nden arkeogenetik uzmanı
Yazının yepyenisi The Conversation sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
