Ord. Prof. Aydın Sayılı, 2 Mayıs 1913 senesinde İstanbul’da dünyaya geldi. Babası Abdurrahman Bey, annesi Suat Hanım’dır. Ailesinin üçüncü çocuğu idi. Babasının İran’da görev yapması sebebiyle çocukluğunun bir kısmı İran’da geçti. İlköğrenimini İstanbul’da orta öğrenimini Ankara’da bitirdi.
1933 senesinde Ankara Erkek Lisesi’ndeki mezuniyet sınavları sırasında sınav heyeti için cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk yer alıyordu. Cumhurbaşkanı, gösterdiği üstün başarı üzerine bu öğrenci ile ilgilenilmesini istemişti.
Milli Eğitim Bakanı Reşit Galip Bey, kendisini bilim tarihi ile ilgilenmeye yönlendirdi. Liseyi bitirdiği yıl, Milli Eğitim Bakanlığı’nın yurtdışına öğrenci göndermek için açtığı sınavı kazandı ve Harvard Üniversitesi’nde bilim tarihi okumak üzere Amerika Birleşik Devletleri’ne gönderildi. George Sarton onun yetişmesinde oldukça etkili oldu. 1942 senesinde George Sarton’un yönettiği “İslam Dünyasında Bilim Kurumları” başlıklı tezi ile Harvard Üniversitesi’nden doktora derecesi aldı. Bu doktora, dünya çapında bilim tarihi alanında verilen ilk doktora derecesi olarak bilinir.
1943 senesinde yurda döndüğünde Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Felsefe Bölümü’nde vazifeye başladı. Onun vazifeye başlamasıyla bölüm programına tarih dersleri konuldu. 1946’da felsefe kürsüsüne Bilim Tarihi Doçenti olarak atandı. 1952 senesinde Bilim Tarihi Profesörü oldu. 1952-1953 ve 1956-1957 senelerı içinde ABD hükümeti ve Fords Vakfı’ndan aldığı burslarla 10-11 ay süreli olarak ABD’de kaldı ve araştırma yaptı. Çeşitli Amerikan üniversitelerinden gelen teklifleri, Ankara’ya karşı sorumluluklarını yerine getirmek için reddetti.
1958 senesinde Ordinaryüs Profesör unvanını alan Aydın Sayılı, başyapıtı olan “İslam Dünyasında Rasathane ve Genel Rasathane Tarihi İçindeki Yeri” adlı eserini 1960’da yayımladı. 1974 senesinde fakültenin Felsefe Bölümü Başkanlığına seçildi; 1983’te emekli oluncaya kadar bölüm başkanlığını sürdürdü.
Sayili, Ankara Üniversitesi’nde hizmet verdiği uzun yıllar boyunca yalnızca 3 doktora öğrencisi yetiştirdi. Sevim Tekeli astronomi tarihi, Esin Kahya doğa bilimleri ve tıp tarihi, Melek Dosay ise matematik tarihi alanında doktoralarını yaptı.
Üniversitedeki görevinin bunun yanında 1947’de Türk Tarih Kurumu tam kullanıcı hesabıne seçilerek bu kurumda çalışmalar yürüten Aydın Sayılı, Ortaçağ Türk Tarih Kol Başkanı olarak senelerca hizmet etti.
1961’de Uluslararası Bilim Tarihi Akademisi’nin tam üyesi oldu ve 1962’den bu yana 3 yıl boyunca bu kurumda as-başkanlık yaptı.
Üniversitedeki görevinden emekli olduktan sonra 1984 senesinde Atatürk Kültür Merkezi ve Atatürk Araştırmaları Merkezi adlı iki yeni kurum kurulmuş, bu kurumlar Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumu ile birleştirilmişti. Böylelikle meydana gelmiş Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu adlı kurumun dört biriminden birisi olan Atatürk Kültür Merkezi’ne Aydın Sayılı başkan olarak atandı. Atatürk Kültür Merkezi adına “Erdem” adlı derginin çıkarılmasında büyük emek harcadı. 1993 senesinde bu görevden emekli oldu.
Aydın Sayılı, emekliliğinin ilk ayında iken 15 Ekim 1993 tarihinde sokakta kalp krizi geçirerek yaşamını yitirdi. Ankara Cebeci Asri Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Aydın Sayılı Ödülleri
Sayılı, Nicolaus Copernicus üzerine çalışmaları sebebiyle 1973 senesinde Polonya hükümeti aracılığıyla Copernicus Madalyası ile ödüllendirildi. 1977’de Tübitak Hizmet Ödülü, 1981’de İstanbul Üniversitesi Üstün Hizmet Ödülü’ne değer görüldü. 1980’de UNESCO Uluslararası Yazar Editör Komitesi’nee seçilen Sayılı, yaşamboyu verdiği hizmetlerden ötürü 1990’da UNESCO Ödülü’nü aldı
Sayılı, çalışmalarıyla Türklerin, İslam Dünyasının, Mısırlıların, Mezopotamyalıların ve diğer çeşitli medeniyetlerin bilime ve batı medeniyetinin oluşumuna yaptığı katkıyı ortaya koymuş bir bilim adamıdır.
Bilimsel çalışmaları sırasında Türkçe’ye ilgi göstermiş, emek vermiştir. Aydın Sayılı, karşılıkları hiç bulunmamış yabancı sözcüklere ve anlam karışıklıklarına yol açabilen terimlere Türkçe yeni karşılıklar bulup, bunların açıklamalarını yapmıştır. Editörü olduğu “Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe” isimli yayındaki aynı adlı makalesinde Türkçe’nin gelişimini açıklayan Sayılı, matematik, fizik, felsefe gibi değişik bilgi dallarını ilgilendiren bu çalışmasında, eşmanalı, yakın manalı Türkçe sözcükler türetmiştir.
Sayılı, İslam Dünyasındaki gözlemevlerine ilişkin eseri ile belli başlı gözlemevlerini; bu kurumlarda hizmet vermiş belli başlı astronomları; kullanılan aletler ve söz konusu zamandaki astronomi çalışmalarını tanıttı. Kahire’de varoldugu kabul gören el-Mukasem adlı gözlemevinin aslında varolmadığını ispatladı. Şam’daki Kasiyun Gözlemevi’nin yerini tespit etti. İslam’ın dini ibadetleri yerine getirmede astronomiye olan ihtiyacından ötürü gözlemevinin İslam dünyasında ortaya çıkmış bir kurum olduğunu ve Batı dünyasındaki ilk gözlemevlerinin İslam dünyasındaki gözlemevlerini örnek alarak oluşturulduğunu ortaya koydu.
Sayılı, “İslam Dünyasında Hastaneler” başlıklı çalışmasıyla İslam dünyasındaki ilk yedi hastaneyi bilim dünyasına tanıttı. “Hayatta En Hakiki Mürşit İilimdir” adlı eseriyle bilim, bilimsel yöntem, bilim ve teknoloji içindeki farklar gibi konulara tarihten örnekler vererek değindi. Atatürk’e ait “Hayatta en hakiki mürşit ilimdir” vecizesinin ölümsüzlüğünü ispatlamaya çalıştı. Pek çok eserinde Batı ile Osmanlı içindeki bilimsel ilişkileri ele aldı; İslam dünyasındaki bilimsel gerilemenin nedenlerini tartıştı. “Mısır ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi, Matematik” adlı eserinde söz konusu uygarlıkların bu konulardaki detaylarını Klasik Yunan’daki bilgilerle karşı karşıya geldirdı. Son çalışmalarında İslam dünyasında Türklerin bilimsel faaliyetinin yeri ve önemi konusuna yoğunlaştı. Ebu Reyhan el Beyruni adlı bilim adamının Türk olduğunu ortaya koydu. Kopernik’în çalışmaları ile ilgili bir kitap yayımladı. Aristo ve el-Karafi’nin gökkuşağı hususundaki çalışmalarını karşı karşıya geldirmalı olarak inceledi. İbn-i Sina ve Newton’un hareket hususundaki açıklamalarının paralelliğini gösterdi. Farabi’nin boşluk ile ilgili görüşlerinin Batı’ya etkilerini inceledi.
Sayılı, tarih ve edebiyatla da yakında zamandan ilgilendi. Bu alanda çalışmalarına misal olarak 14.yy’da kaleme alınmış ve içinde medreseler, dünyevi bilimlerle alakalı bilgiler bulunan Gülşehri’nin Leylek ve Bülbül adlı şiirini Türkçede ilk defa yayınlaması gösterilebilir. Ayrıca 16. yüzyılda yaşamış el-Mensuri’nin İstanbul Gözlemevi ile ilgiliki şiirleri üzerine bir makale yazmıştır. Osmanlı Sultanı III. Murat zamanında inşa edilmiş ve aynı padişah zamanında yıkılmış olan İstanbul Gözlemevi’nde hiç bir bilimsel çalışma gerçekleştirilmemiş olduğu görüşü kabul görmekte idi fakat Sayılı, bu makelesinde el-Mansuri’nin İstanbul Gözlemevinde 16 gözlemcinin yaşadığı, bir de kütüphanesinin olduğuna dair bilgileri ortaya koydu.
Aydın Sayılı Türk Lirası Üzerindeki Portresi
1 Ocak 2009’dan bu yana dolaşıma girmiş olan 5 liralık banknotlarının arka yüzünde, Aydın Sayılı’nın bir portresi bulunmaktadır. Portre, İslam Tarihi Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi aracılığıyla sağlandı. Portrenin sol tarafındaki alanda DNA ve atom sembolleri, güneş sistemi ve el figürleri bulunmaktadır.
