Fahrelnissa Zeid kimdir
Bir sanatçı olarak doğup, prensesliği hanesine ekleyen, renklerden korkmayıp zıtlıklarda kendini bulan Türkiye’nin birinci bayan ressamlarından, Fahrelnissa Zeid’in hayat hikayesidir…
Fahrelnisa, dünyanın sayılı müzelerinde imzasını taşıyan tablolarının bulunduğu bir sanatçı. Soyut kavramlarda kendini bulan, kocasının vefatından sonra daha çok portreler çizen bir ressam. Londra’da açtığı 4 sergiden 1947’dekinin açılışına İngiltere Kraliçesi Elizabeth de gelmişti. Aslında buna şaşmamak gerek. Nihayetinde o da bir prenses idi. Dünyada birçok ülkede stantlar açan Fahrelnisa’nın resimlerinden Adolf Hitler de, övgüyle bahsediyordu.
Elbette herkes ondan ve fotoğraflarından övgüyle bahsetmeliydi. Zira o, birçok sanatçı yetiştirmiş Kabaağlızade Ailesi’nden geliyordu. Fahrelnissa, II. Abdülhamit devri sadrazamlarından Cevat Paşa’nın yeğeni, Halikarnas Balıkçısı diye bilinen muharrir Cevat Şakir Kabaağaçlı’nın ve Gravür Sanatkarı Aliye Berger’in kız kardeşi, Seramik Sanatkarı Füreya Koral’ın teyzesi, Ressam Nejad İhtilal ve Tiyatrocu Sevimli Devrim’in de annesiydi…
Renklere doyamayan bu enfes bayan, 118 yıl evvel bugün dünyaya geldi. Hayata gözlerini açtığın bugün renklerin tekrar sarsın seni bayan.
İyi ki doğdun…
(Şakir Paşa ve ailesi)
Çocukluğu
Fahrelnisa, 7 Ocak 1901’de, İstanbul’da, Büyükada’daki köşklerinde, Sare Hanım ve Kabaağaçlızade Mehmed Şakir Paşa’nın dördüncü çocukları olarak dünyaya geldi. Ailesi ona, “Fahrünnisa” diye hitap ediyordu. Lakin o, ileride bir ressam olduğunda, Fahrelnisa ismiyle atacaktı imzalarını. Şakir Paşa Ailesi olarak anılan Kabaağaçlızade Ailesi’nin verdiği çokça verdiği sanatkardan yalnızca biriydi. Babası devlet adamı, asker ve tarihçiydi. Ailenin geçmişi de asker kökenine dayanıyordu. Dedesi Miralay Asım Beyefendi, vaktinde Afyon’un Kabaağaçlı köyüne yerleşmiş ve burada çiftlik sahibi olmuştu. Ailenin soyadı bundan sebep Kabaağaçlı idi.
Fahrelnisa’nın kardeşleri Cevat Şakir, Hakkiye, Ayşe Suad ve Aliye idi. Ağabeyi Cevat Şakir, hepimizin “Halikarnas Balıkçısı” olarak tanıdığı o müellif, kardeşi Aliye de yeniden kendisi üzere ressam olacaktı.
Fahrelnisa, renklerin büyüsüne çocuk yaşta kapıldı. Şimdi 9-10 yaşlarında resme olan ilgisini düzgünden uyguna belirli ediyordu. Sanatçı bir aileden gelmenin bahtını taşıyordu elbette. 14 yaşına vardığında Fahrelnisa, olgun ressamlar üzere desenler çizer olmuştu. İşte bu noktada eğitim süreci de başladı. Ailesi onun bu yeteneğini fark etmişti. Geleceğin kıymetli sanatkarlarından biri olacağından da hiç kuşkular yoktu. Fahrelnisa, işgal vakitlerinde Sanayi-i Nefise’nin birinci bayan öğrencilerinden biriydi…
(İzzet Melih İhtilal ile)
Fahrelnisa evlendi
Fahrelnisa, bilhassa sanata düşkünlüğü açısından ziyadesiyle kültürlü ve de hoş bir genç kızdı. Ailesi de epey hürmet duyulan varlıklı bir aileydi. Hal bu türlü olunca, genç kızlığa adımını atar atmaz evlenmek için pek talibi vardı. Beğeneni çoktu. Vakitle ailesinin de fikri kızlarının evlenmesinden yana oldu.
Yazar İzzet Melih Devrim ile 1920’de, Sanay-i Nefise’ye başladığı yıl tanışıp evlenmeye karar verdiler. Bir yandan okul da devam etti. Melih Beyefendi ile evli olmak eğitimine mahzur olmamıştı. Eğitimine Sanayi-i Nefise’nin birinci öğrencilerinden biri olarak başlayan Fahrelnisa, akabinde Paris’te, Ranson Akademisi’nde, Stalbach ve Bissiere’nin yanında devam etti. 1929-1930yıllarında da, İstanbul Hoş Sanatlar Akademisi’nde, Namık İsmail’in öğrencisiydi; fotoğraf yapmaya, bu bahiste kendini geliştirmeye devam etti.
İkisi de epey kültürlüydü. Bu bağ, onlara pek çok şey kazandırdı. Birlikte Avrupa seyahatlerine çıktılar. Melih Beyefendi sayesinde pek çok muharrir ve entelektüel isimlerle tanıştı. 14 yıl sürecek bu evlilik, onlara iki de çocuk getirdi. Sanatçı aile, sanat konusunda da çoğalmıştı. Oğulları Nejad annesi üzere ressam olmayı seçerken, kızları Tatlı de tiyatro oyuncusu oldu…
Yıllar sonra karısı Maria İhtilal, şöyle bir açıklama yapacaktı: “Eşimin annesiyle bağlantısı güç bir ilgiydi, zira Fahrelnisa Zeid oğlunu kıskanırdı”. Annesiyle bağını kuramayan Nejad, annesine duyduğu hayranlığı ve öfkesini resme akıtmayı seçti. Resmi kullanarak annesiyle yüzleşmek istemişti. Annesinin peşinden koşarken kim olduğunu buldu. O da, tıpkı annesi üzere, bir ressamdı…
Sanatta aranan isim
Fahrelnisa, Melih Beyefendi ile birinci evlendiği periyotlarda hoşluğu ve kültürlü oluşuyla çok beğeniliyordu, epey tanınan bir isim haline gelmişti. O denli ki, devrin hoşluk yarışlarında onu heyet olarak görebilirdiniz. Ayrıyeten İngiltere’nin Türkiye Büyükelçisi Clerk’in eşinin yazdığı Fransızca bir oyunda sahneye de çıkmıştı. Sanatın her kısmına kusursuz ve naif dokunuşuyla sanat topluluğunun aranan isimlerindendi…
(İkinci eşi Buyruk Zeid, çocukları Tatlı ve Raat)
Tekrar evlendi
1934’te Melih Beyefendi ile evliliğini sonlandıran Fahrelnisa, periyodun Ankara Irak Elçisi, Ürdün Hükümdarı Abdullah ile Irak Hükümdarı Faysal’ın küçük kardeşi Buyruk Zeid ile evlendi. Sanat konusunda aldığı pozisyondan fazla bu evlilik, ona prenseslik de getirmişti. O, Avrupa ülkelerindeki sanat çalışmalarında Prenses Fahrelnisa idi. Bu evlilikten Raat ismini verdikleri bir oğulları oldu.
Prens eşinin iş durumundan sebep pek çok yerde yaşadı. Elçilik misyonuyla Berlin, Londra, kral naibi olduğu devirde de Bağdat! Daha sonra Irak’ta çıkan isyanda kral ve yakınları öldürüldü. Hükümet de Emir’in Londra Büyükelçiliği misyonuna son vermişti. Onlar da Paris’e yerleşti.
Fahrelnisa Zeid ve resimleri
Bu Fahrelnisa için Türkiye dışında yaşamak değil, sanat yaparak yaşamak demekti. Bir müddet resme orta verse de 1942’de, D Kümesi Ressamları’na katıldı. Birinci ferdî standını 1944’te, İstanbul, Maçka’daki meskeninde açtı. Arkasını Paris, Londra, Brüksel, New York üzere birçok kentte açacağı stantlar izleyecekti…
İstanbul Hoş Sanatlar Akademisi’ndeki erken periyot desen çalışmaları, figüratif nitelikteydi. Anıtsallık telaşıyla yapılmıştı ve daha çok iç yer tasvirleri halinde kendini gösteriyordu. Bu tasvirlerde de daha çok minyatürü andıran bir yer kurgusu vardı. Kalın boyama tekniği kullanıyor ve derinlik yanılsamasını da kasıtlı olarak ihmal ediyordu. Renkleri itinayla aldığı bu devirde çalışmaları Henri Matisse’yi çağrıştırıyordu…
1940’ların sonuna geldiğimizde ise, soyut çalışmalara yöneldi. Esasen en çok bu yapıtlarla bilindi. Son derece anıtsal ve ışıklı renkleri tercih ediyordu. Yapıtları, ağır bir lirizm içeriyordu. Bu soyut çalışmalar periyodun eleştirmenleri tarafından farklı görüşlerle değerlendirildi.
Avrupalı eleştirmenlere nazaran Fahrelnisa’nın sanatında bilhassa Doğu’ya dair izler arıyorlardı. Geometrik ve hür soyutlamacı kompozisyonlardan oluşan bu yapıtlarda, bazılarına nazaran İslami estetik vardı.
Bunun yanında bir de şöyle bir karmaşa kelam konusuydu: Fahrelnisa, Batılılara nazaran Doğulu bulunuyordu. Türkiye’nin değerlendirmesinde ise o, Batılı bulunuyordu…
1950-1960 yılları ortasında soyut çalışmaları konusunda kendini daha da geliştirdi. Bu kere bir yandan da Amerikan soyut dışavurumculuğun romantik kanadını anımsatan bir soyut kavrama ulaşmıştı. Artık resimsel detaylarla daha az ilgileniyordu. Materyalin kendini okutma isteği ön plandaydı. Asıl husus, bu dokulandırma ve boyamanın gerisinde kalıyordu.
Büyük tuvaller üzerine çalışıyordu. Büyük tuvaller üzerinde küçük geometrik biçimleri, renkleri en can alıcı, en parlak tonunda seçip boyuyor, coşkusunu karşısındakine de bulaştırıyordu. Kontrast renkleri kullanırken ziyadesiyle mertti. Ahenk kaygısı taşımıyordu. Tüm renkleri sabırla bir ortaya getiriyor, farklı ve özgün bir bütün oluşturuyordu. Yapıtı, ışıl ışıl, dağılan küçük geometrik kesimlerin oluşturduğu bir ağa dönüştürmeyi başarmıştı. Tam da kurguladığı gibi…
O, bilhassa fotoğraf konusunda kendini daima geliştirme gereksinimi güden bir sanatçıydı. Kendine has plastiği ve fotoğraf lisanı, tek bir üsluba indirgenemeyecek kadar değişken ve zengindi. Figürlü fotoğraflarda portreleri de başka bir yer edindi. Bilhassa yakınındaki insanların epey büyük boyutta portresini çalışıyordu. Bilhassa ışıklı ve Sümer adak heykelciklerindeki üzere ifadeyi tanımlayan büyük gözleriyle…
Ortadoğu’nun en yüksek fiyata satılan eseri
Fahrelnissa, 1962’de yaptığı bir yapıtına, Break of the Atom anda Vegetal Life (Aton Patlaması ve Bitkisel Hayat) ismini verdi. Bu fotoğrafta, İslam Sınır Sanatının estetiğini Sufizmin mistik karakterleri ile buluşturmuştu. Üstelik bunları tıpkı vakitte Paris’te yaşadığı periyotlarda etkilendiği Bizans ve Batı sanatının estetiği ile de harmanlamıştı. Yeniden fotoğraflarında bulunan geometrik hal ve yazılar vardı. Bu, tasavvufi, kendini yineleyen, geometri ve çizgiye dayalı Doğu gizemciliğinin bir uzantısı olarak değerlendiriliyordu.
Bu fotoğraf, 2013’te satıldığında Fahrelnisa Zeid, “Ortadoğu’nun en yüksek fiyatla satılan yapıtını resmeden kadın” unvanını kazandı.
Eşinden sonra
Fahrelnisa, 1970’te kocasını kaybetti. Bir daha asla fotoğraf yapmamaya karar vermişti aslında. Lakin fotoğraf, onun çocuk yaşından beri hayatını tabir eden ve yok olmayan tek şeydi. 1976’da oğlu Raat’ın yanına, Amman’a yerleşti. İşte bir daha yapmam dedikten sonra verdiği birinci yapıtı de burada, 1979’da yaptı. Ona, kocasının vefattan sebep duyduğu sonsuz acı ve ona hasretle, Endless Thoughts (Sonsuz Düşünceler) ismini vermişti.
Aslında kocasından sonra daha çok portreye yönelir. Gazeteci Müellif Zeynep Oral, ona bir söyleşileri sırasında “Neden portre?” diye sorduğunda, Fahrelnisa, şöyle yanıtlıyordu: “Eşim Zeid’imi yitirdikten sonra kendimi bir uçurumun başında buldum. Boşluğa yuvarlanmamak için, bomboş atölyemde bana bir mevcudiyet gerektiğine inandım. Ve Zeid’in portresini yapmaya başladım. Artık atölyemde yalnız değildik. Portre ve ben birbirimizi bulmuştuk.”
Amman’da, kendi ismiyle anılan bir sanat enstitüsü kurdu. Stantlara de devam etti. son periyotta bilhassa yöneldiği portrelerini ve daha fazlasını en son 1988’de İstanbul’da, 1990’da da Fransa ve Almanya’da sergiledi…
Fahrelnisa Zeid öldü
Fahrelnisa, son günlerine kadar oğlu Raat’ın yanında, Amman’da yaşadı. Kocası öldüğünde Ürdün Hükümdarı, ülkesinde yas ilan etmişti. Prenses Fahrelnisa da, 5 Eylül 1991’de hayata gözlerini Amman’da kapadı. Cansız vücudu de, Ürdün Kraliyet Mezarlığı’na defnedildi.
Sanatçı yetiştirmeyi kendine misyon edinmişçesine süregelen bir aileye doğuştan sanatçı olarak gelmişti o. Yanlışlarıyla, çok sevdikleriyle, nefretleriyle daima fotoğrafta buluştu. Gönlünü renklerde dinlendirdi. Prens kocasının, prensesi oldu. Kendine has renk kullanımı, geometrik formlara hayat verişi ve portreleriyle bir Fahrelnisa Zeid geçti bu dünyadan…
İyi ki…
Damla Karakuş
[email protected]
Not: Biyografisini okumak istediğiniz şahısları lütfen bizimle paylaşın.
Instagram: biyografivekitap
