Halide Edib Adıvar kimdir
Cumhuriyet Periyodu Edebiyatı’nın en kıymetli isimlerinden, eğitim ve yazım alanında biriktirdiklerinin yanında Ulusal Uğraş sırasındaki cesurluğu ile bilinen bayan, Halide Edib Adıvar’ın hayat kıssasıdır…
Halide Edib, muharrir, öğretmen, siyasetçi, gazeteci, akademisyen ve hatta cephede onbaşı… Ömrü boyunca pek çok unvana layık olmanın onurunu yaşadı. Tekrar de hepsinden öte tüm bunlara yeten yavuz kalbiydi aslında elinde olan. Bilhassa bir bayan olarak ülkesinin yanında bayanlar için de bir uğraş verdi ve daima dimdik durdu. Bayanın eğitilmesini ve ön planda tutulmasını çok önemsiyordu.
Gerçekten pek çok yapıtı vardı, fakat en çok Sinekli Bakkal ile anıldı. Tahminen de devrinin şartlarından çıkıp romanını İngilizce yazmasının tesiri büyüktü. Konuşmaktan, üretmekten, daima koşmaktan hiç yorulmadı. Kuşkusuz şu hayatı yaşarken onun bir adımının gücünden taşısak yetecek…
Böyle isimler karşısında daima bir minnet doluyum. Ülkenin Ulusal Mücadele’den güçlü çıkışında, savaştan kurtuluşunda en çok tesiri olan isimlerden biri olduğun için, bu kadar güçlü ve yavuz bir bayan olduğun için çok teşekkür ederim…
İyi ki…
Çocukluğu ve eğitim hayatı
Halide, 11 Haziran 1884’te, İstanbul Beşiktaş’ta, Ihlamur yakınlarında, daha sonradan Mor Salkımlı Ev diye adlandıracağı konutta, Fatma Berifem Hanım ve Mehmet Edib Bey’in kızları olarak dünyaya geldi. Mehmet Edib Beyefendi, II. Abdülhamit devrinde Ceyb-i Hümayun Katipliği (Padişah Hazinesi Katipliği), bundan diğer Yanya ve Bursa Reji Müdürlüğü yapmıştı.
Annesi Fatma Hanım, Halide daha çok küçükken veremden öldü. Annesizliğin getirdiği bir olgunluk düştü Halide’nin üzerine. Boğaziçi’nin yeşillikleri ortasında büyüdü. Babasının eğitime itina gösteriyor olması istikametinden epeyce şanslıydı. Mehmet Beyefendi, Britanya’nın aydınlığa ve çağdaşlığa giden yolu çoktan keşfetmiş olduğuna inanıyordu. Bu sebepten çocuklarının eğitimi için araştırmalar yaparken kriterleri bu bedellerden geçiyordu. Aslında bu periyodun getirisi, üst sınıf Müslüman bayanlar için eğitim veren özel hocalardan birini seçmekti. Lakin Mehmet Beyefendi kriterlerini karşılayan, İngilizce eğitim veren Üsküdar Amerikan Kız Koleji’ni tercih etmişti.
Üsküdar Amerikan Kız Koleji’ne girdiğinde şimdi 7 yaşındaydı. Yaşı büyütüldüğünden bu gerçek bilinmiyordu alışılmış. Aslında kolejde çok uzun da barınamadı. Bir seneyi tamamlamıştı ki, kolejden bir öğrencinin yetkililere saklıdan sızdırdığı bilgi ile Padişah II. Abdülhamit’in iradesinde “Hristiyan okullarında Müslüman öğrencilerin okuyamayacağı” buyruğu ile okuldan uzaklaştırıldı. Halide ilköğretimi, babasının konutta aldırdığı özel dersler ile tamamladı.
Özel derslerde gördüğü İngilizceyi pek düzgün öğrenmişti doğrusu. Fransızcayı da en az İngilizce kadar güzel öğrenecekti. Bu kızda bir diğer cevher vardı. Halide daha İngilizce öğrenirken, Amerikalı çocuk kitapları muharriri Jacob Abbott’um “Ana” isimli yapıtını çevirdi. Bu çeviri, 1897’de basıldı. Bu enfes muvaffakiyet dikkatlerden kaçmamıştı. 1899’da II. Abdülhamit, onu Şefkat Nişanı ile ödüllendirdi. Lakin Halide için pek pahalı bir mükafatı daha vardı aslında; daha çok eğitim.
II. Abdülhamit bu kere Halide’yi kolejin en yüksek sınıfına gönderdi. Halide, 1901’de Üsküdar Amerikan Kız Koleji’nden mezun olan birinci Müslüman bayan olmuştu. Üstelik mezuniyeti lisans derecesindeydi. Edebiyattan bilime tüm hususları kapsayan muntazam bir eğitim aldığı bu okulda, İngilizce ve Fransızcasını enfes derecede geliştirmişti.
(Oğulları ile)
Halide Edib evlendi
Kolejin son sınıfıydı. Bu okul onun yalnızca tüm ömrünü perçinleyecek eğitiminin birinci adımı değildi. Bir de Salih Zeki Bey’i getirdi hayatına; son sınıftayken Matematik Öğretmeni idi. 1901’de mezun olur olmaz kendinden epey büyük Salih Beyefendi ile evlendirildi.
Salih Beyefendi, Rasathane Müdürü olarak misyon yaptığı için konutlarının daima rasathane içinde olmasından ve bir mesken hanımı olacağını muhtemelen hiç hayal etmediğinden mütevellit birinci yıllar hayli sıkıcıydı.
Bu evlilik onlara 1903’te oğulları Ayetullah’ı getirdi. Tam 16 ay sonra da, 1905’teki Japon-Rus Savaşı’nda Batı uygarlığının bir modülü sayılan Rusya’yı, Japonların yenmesinin sevinciyle Japon Deniz Kuvvetleri Kumandanı Amiral Togo Heihachiro’dan esinlenerek ismini koydukları öbür oğulları Hasan Hikmetullah Togo’yu. Halide, II. Meşrutiyet’in ilanına kadar mesken hanımlığı ve çocuklarıyla ilgilendi. Elbette içinde durduramadığı yazmak mevzularıyla da…
Halide ve Salih Beyefendi, 1910’da boşandı.
Kadın Hakları üzerine yazılar
Onun içinde bitmek bilmez bir yazma hevesi vardı. Evliliklerinin birinci yıllarında Halide, Salih Bey’e, Kamus-u Riyaziyat yapıtını yazmasında yardımcı oldu. Bir arı üzere daima bir şeyler üretmenin peşindeydi Halide. Evvela ünlü İngiliz Matematikçilerin ömrünü Türkçeye çevirdi. Akabinde birkaç Sherlock Holmes kıssası de çevirdi.
Bu sırada yalnızca çeviri yapmıyor, tıpkı vakitte da okuyordu; çok okuyordu. Fransız Yazar Emile Zola çok ilgisini çekmişti. Akabinde Shakespeare… Ve Hamlet’i de çevirdi.
23 Temmuz 1908’de II. Meşrutiyet’in ilan edilmesi Halide’de tarifsiz bir coşku uyandırmıştı. Bu coşkuyu bir emeğe çevirmeliydi. Tevfik Fikret’in kurduğu Tanin gazetesine yazmak için müracaatta bulunmak geldi aklına. Ve nihayetinde Bayan Hakları üzerine yazdı da! Lakin Halide, tam ismini kullanmak yerine, kocasından sebep “Halide Salih” adı ile yazmıştı.
Yaşadığı periyotta bu epeyce büyük bir adımdı. Bir bayan olarak yazı ve yayım dünyasında edindiği yer, toplumda büyük fark yarattı. 1908 Temmuz’unda Osmanlı İmparatorluğu’nda II. Abdülhamit’in sona ermesi ve Meşrutiyet’in yeninden ilan edilmesiyle gerçekleşen Jön Türk İhtilali ile Halide Edib, artık “Yazar oldum” diyebilmişti. Üstelik çok geçmeden ismi da yayıldıkça yayıldı ve giderek ünlendi. Bir müellifin yazdıkları ile ünlenmesi elbette yeterli bir şeydi. Lakin Halide, yazdıklarından sebep tehdit mektupları almaya başlamıştı. Osmanlı’daki muhafazakar etrafın yansısını çekiyordu. 1909’da, İttihat ve Terakki Cemiyetine karşı yapılan 31 Mart Ayaklanması sırasında öldürülme telaşı ile iki oğlunu da alarak kısa bir mühlet için Mısır’a gitti.
Oradan da İngiltere’ye geçmişti. Burada Gazeteci Isabelle Fry’in konutuna konuk oldu. Isabelle, onu Bayan Hakları hakkında yazdıklarından sebep tanıyordu ve Halide’ye, İngiltere’ye davet mektubu göndermişti. Londra’da bulunduğu mühlet boyunca da onun yanında kaldı. Bu durum kendi içinde bir kaçış olsa da, bir yandan da farklı kültürler tanıma imkanı demekti. Halide üzere bahadır bir bayan kabuğuna çekilecek değildi. Burada periyodun sürüp giden kadın-erkek eşitliği tartışmalarına şahit olma talihi yakaladı. Ayrıyeten Bertand Russell üzere fikir adamlarıyla da tanışıyordu. His ve niyetlerinin analiz ve idaresini uygun yapan bir beyni vardı doğrusu. Zati İngiliz gazetelerinde daha evvelden yayınlanmış makalelerinden ötürü tanınıyor olduğunu da fark etti.
İstanbul’a geri döndü
Yıl bitmeden, Ekim ayında İstanbul’a dönmüştü Halide. Dolu dolu dönmüştü hatta. 20’li yaşlarını yarılamış bir genç bayan olarak mesleği konusunda verdiği kararlar vardı. Siyasi içerikli yazıları bırakmadı. Fakat edebi yazılar da yazmaya başlamıştı. Bu dönemde “Hayyula” ve “Raik’in Annesi” tefrika edildi. Akabinde, ona birinci önemli romancılık şöhretini kazandıracak, “Seviyye Talib”ini yazmaya başladı. 1910’da basıldı.
Üretkenliğini yalnızca yazıda kullanmıyordu. Pedagojik mevzularda yazmaya da başlamıştı. Hayatında çok kıymetli bir yer edecek olan eğitim faaliyetleri de başlamış oldu. O yıl kendisine gelen teklifi kabul etti ve Darülmuallimat’a, “Tedris Usulü” hocası olarak girdi. Bir mühlet burada, akabinde 5 yıl da İdadi’de hocalık yapacaktı…
Görevleri sırasında İstanbul’un tüm eski mahallelerini de, oradaki yoksul insanları da yakından tanıma fırsatı bulmuştu. Yıllar sonra yazacağı ünlü “Sinekli Bakkal”romanı ve daha birçoğu da, işte bu vakitlerden, yerlerden ve insanlardan doğacaktı…
Bu sırada kocası Salih Beyefendi de ikinci bir bayanla evlenme isteğini bildirmişti Halide’ye. 1910, onun için yazı hayatındaki hoş gelişmelerinin yanında sarsıcı bir yıl olmuştu. Çocuklarını alıp Yanya’ya babasının yanına gitti. Döndüğünde de 9 yıllık evliliğini bitirerek babasının yardımıyla Fazlıpaşa yokuşunda tuttuğu konuta taşındı. Bu boşanma işi onu hakikaten derinden sarsmıştı. Lakin yeniden de kendini toparlamayı bildi ve 1910 yılı bitmeden mektepteki işine döndü ve elbette daha çok yazmaya…
Bir şey daha vardı. Bugüne kadar yazdığı her bir yazıda “Halide Salih” adını kullanıyordu. Artık babasının ismine dönebilirdi. Bundan böyle Halide Edib olarak yazacaktı. İşte “Seviyye Talip”, Halide Edib ismini kullandığı birinci romanıydı. Bilhassa boşanmasının üzerine, bu eser, feminist bir eser olarak değerlendirildi. Roman, bir bayanın kocasını terk ederek sevdiği erkekle yaşayışını anlatıyordu. Elbette birçok tenkide maruz kaldı…
Balkan harbi
Halide, artık kendini büsbütün yazılarına ve vatanına duyduğu sevgiye adamıştı. 1910-1912 yılları ortasında Türk Ocağı etrafında entelektüel bir Türkçü halkaya dahil olarak geçiriyordu günlerini. Burada Ziya Gökalp, Hamdullah Suphi, Ahmet Ağaoğlu, Yusuf Akçuru üzere yazarlarla tanıştı. “Son Eseri” ismini verdiği aşk romanını yazıyordu Halide. Bir yandan da öğretmenlik onu o denli sarmıştı ki, eğitim konusunda da yazma gereksinimi duymuştu. Herman Harrell Horne‘un The Psychological Principle of Education (Eğitimin Ruhsal Temeli) yapıtını baz alarak yazdığı kitaba “Talim ve Edebiyat” ismini verdi. Türk Ocağı’nda tanıştığı yazarlarla kurduğu dostlukların üzerine Turancılık fikrini de düzgünden güzele benimsemişti. Etkisiyle “Yeni Turan” adın verdiği yapıtını yazdı. 1911’de, “Harap Mabetler” ve “Handan” adını verdiği romanlarını da yayımlandı.
Hem bu yıllar bayanlar toplum hayatında daha faal bulunmaya da başlamıştı. Bu durumdan duyduğu memnuniyetin yeri bambaşkaydı. Teal-i Nisvan Cemiyeti’ni (Kadınları Yükseltme Derneği) işte bu periyotta kurdular. 1911’den itibaren Türk Yurdu mecmuasında yazmaya başladı.
Ayrıca tekrar 1911’de ikinci kere İngiltere’ye gitti. Tekrar kısa bir mühlet kaldı. Memleketine geri döndüğünde ise, 1912’de, Balkan Savaşı patlak vermişti.
Söz konusu vatan olduğunda, Halide kendini her şeyde sorumlu hissediyordu. Bu felaket görüntüsü karşısında da sessiz kalamazdı ya, kurucularından biri olduğu Teal-i Nisvan Cemiyeti’nin faaliyetlerine katıldı. Onun misyonu yardım ve hastabakıcı kolunu düzenlemekti.
Bu ortada Maarifteki vazifesinden de istifa etmişti. Artık sırada Kız Mektepleri Genel Müfettişliği teklifine “Evet!” demek vardı. 2 yıl sonra 1914’te, müfettişlik misyonu hala devam ederken, I. Dünya Savaşı ilan edildi…
I. Dünya Savaşı
Halide, güç vakitlere doğduğunun ve bu vakitte yaşamak zorunda olduğunun farkındaydı. Yalnızca onlar değil ya, tüm dünya bir hal içindeydi. Bir olaya uzaktan bakmaktansa, onun bir kesimi olmayı tercih etmişti yalnızca, hepsi bu.
1916’da, savaş devam ederken Hoca ve Maarifçi olarak, Nakiye Hanım ve Hamdullah Suphi ile Cemal Paşa’nın daveti üzerine Suriye’ye, oradan Lübnan’a ve Şam’a gitti. 1916’nın Eylül ayında yine İstanbul’daydı. Onun hayatı, müelliflik ve eğitmenlik formunda iki koldan oluşuyordu ve nihayetinde ikisi de memleketine dayanıyordu. Ülkesine dönmüştü dönmesine, fakat bir yandan da savaşın yakışıksız yüzü insanlarda fevkalade bir ümitsizlik yaratmıştı. Halide de nihayetinde çelikten değildi. Bu ümitsizlik sorunu Halide’ye yazarlığın periyodunda kıymetini yitirdiği kanısı olarak yansımıştı. Hayattaki var oluşunu eğitim ile desteklemeye karar vermişti. Cemal Paşa’nın Lübnan ve Suriye’de mektep açma davetini da işte tam olarak bu ümitsizlik psikolojisinden sebep hiç düşünmeden kabul etmişti. Mektep açma faaliyetlerini yürütmek ve Tıpkı Tıra Yetimhanesi’nin başına geçmek için geldiği bölgeye geri döndü.
(Babası ile)
Tekrar evlendi
Abdülhak Adnan Beyefendi, daha evvelden aile hekimleriydi ve bundan öbür da birçok vesile ile görüşmüşlerdi. Adnan Beyefendi, İttihatçı bir hekim ve yazardı. İşte bu adam, 1917’de Halide’nin ikinci kocası oldu. Lakin bu bir öbür nikah olmuştu. Halide, bir öğretmen okulu kurmak üzere Suriye’de, Cemal Paşa’nın yanındaydı. İşlerini bırakıp dönecek vakit değildi; kendi nikahı için bile. Nikah, babasının vekalet etmesi üzerine Dr. Abdülhak Adnan ve Halide’nin babası ortasında kıyıldı.
Halide, yalnızca hayatına değil, savaş ortamındaki çalışmalarına da bir yol arkadaşı bulmuştu. 1918’de müttefiklerin İzmir’i, akabinde da İstanbul’u işgali, apaçık Osmanlı’nın yıkımı demekti. Halide Edib de içinde bulunduğu ümitsizlik buhranından çabuk kurtulmuş, ülkenin kurtarılması için halkı bilinçlendiren yazılar yazıyordu. Kocası ile birlikte Müttefik işgaline muhalefet edenlerin başında bayrak taşıyorlardı…
(Mustafa Kemal ile)
Milli Uğraşta bir mert kadın
Halide, İstanbul’a dönmüş de çalışmalarına başlamıştı bile. Darülfünun’da, Batı Edebiyatı okutmaya başladı. Bir yandan da Türk Ocakları’nda çalıştı. Burada küçük bir kümenin Anadolu’ya uygarlık götürme hedefli kurduğu Köycüler Cemiyeti’ne de reis oldu.
Bu sırada İzmir’in işgali gerçekleşti ve bu olaydan sonra Halide’nin sıkıntısı günü Ulusal Çaba oldu. Karakol ismi verilen saklı örgüte girerek Anadolu’ya silah kaçırma işinde bile bulundu. Bu süreçte Vakit Gazetesi’nde daima olarak yazıyordu. Daha sonra Mehmet Zekeriya Sertel ve karısı Sabiha Hanım’ın çıkardığı Büyük Mecmua’ya da başyazar oldu…
Milli Uğraş taraftarı aydınların bir kısmı ABD ile işgalcilere karşı iş birliği yapmanın mantıklı olduğunu düşünüyordu. Refik Halit, Yunus Nadi, Celal Nuri, Ali Kemal, Ahmet Emin üzere bu fikirde olan aydınlar, 14 Ocak 1919’da, Wilson Prensipleri Cemiyeti’ni kurdu. Onlara katılan isimler ortasında Halide Edib de vardı. Fakat cemiyet yalnızca 2 ay varlığını sürdürdü.
Halide, 10 Ağustos 1919’da, Mustafa Kemal Paşa’ya bir mektup yazdı. O sıralar Sivas Kongresi’nin hazırlıklarını tamamlamakla ilgilenen Ulusal Gayretin Lideri Mustafa Kemal’e, Amerikan Mandası Tezini açıklıyordu. Bu tez, kongrede tartışıldı ve reddedildi.
Mustafa Kemal yıllar sonra “Nutuk” ismini verdiği eserinde “Amerikan Mandası için Propagandalar” başlığı altında birçok tenkit ortasına Halide Edib’in mektubunu da ekleyerek mandaterliği eleştirecekti. Yeniden bundan yıllar sonra da Halide Edib, Türkiye’de verdiği bir röportajında, Ulusal Çabadan bahsederken “Mustafa kemal Paşa haklıymış!” diyecekti…
“Artık birey olarak mevcut değildim, o süper ulusal çılgınlığın bir kesimi olarak çalışıyor, yazıyor ve yaşıyorum” diyordu Halide. Onu yazmaktan, vatanı için üretmekten geriye koyacak hiçbir güç yoktu. 15 Mayıs 1919’da Yunanlıların İzmir’i işgalini protesto etmek için İstanbul’da birçok miting düzenledi. 19 Mayıs 1919’da bayan hatiplerin de konuşmacı olduğu Asri Bayanlar Birliği’nin düzenlediği birinci açık hava mitingi olan Fatih Mitinginde, kürsüye çıkan birinci konuşmacı Halide Edib’di. Doğrusu konuşması ile adeta büyülemişti. Sonraki gün Üsküdar, 22 Mayıs’ta da Kadıköy’deki mitinge katıldı.
En çok ses getireni Sultanahmet Meydanı’nda olandı. Zira burası yalnızca Türk Milliyetçiliği için değil, Türk bayanları için de bir dönüm noktasıydı. Halide Edib, bu mitingin başkahramanı olmuştu. Şöyle haykırdı Halide Edib binlerce beşere: “Yüreğimizdeki kutsal heyecan, milletlerin haklarını ilan edinceye kadar sürecektir”. Ayrıyeten burada, daha evvelden yazmadan doğaçlama söylediği “Milletler dostumuz, hükümetler düşmanımızdır!” cümlesi de vakitle bir vecize olarak anıldı.
16 Mart 1920’de İngilizlerin, İstanbul’u işgal etti. Hakkında idam kararı çıkarılan isimler vardı. İdam buyruğu padişah tarafından da onaylanan altı kişi vardı; birinci kişiler Mustafa Kemal’in yanında Halide Edib ve kocası Dr. Adnan Bey’di. Öteki üç kişi ise, Kara Vasıf, Ahmet Rüstem ve Ali Fuat Paşa’ydı. Lakin bu idam kararı çıkmadan evvel Halide, kocasıyla Ankara’ya, Ulusal Gayrete katılmak için gitmeyi başarmıştı…
Anadolu Ajansı’nı kurdular
Halide ve kocası Adnan, Ulusal Gayret uğruna pek çok fedakarlıkla çıkmıştı yola… Şimdi haklarında idam kararı çıkmadan evvel, çocuklarını İstanbul’da Robert Kolej’e yatılı olarak yerleştirmiş, başlarına bir hal gelmesi durumunu da göz önünde bulundurarak çocuklarını İngilizlerden korumak için Amerika’ya götürmesini Amerikalı bir dostundan rica etmişti. Her şeyi düşünerek ilerlemeliydi. Biliyordu, Ulusal Uğraş için bunların hepsine değerdi…
19 Mart 1920’de at sırtında yola çıkmışlardı. Türlü zorluklardan sonra Gevye’ye ulaştıklarında Yunus Nadi Bey ile de buluştular. Uzun soluklu bir seyahatti doğrusu. Trene binip daima birlikte 2 Nisan’da Ankara’ya vardılar. Ne çok bekleyenleri, umut oldukları ne çok yürek vardı.
Ankara’ya seyahatleri sırasında Akhisar İstasyonu’nda, Yunus Nadi ile halkı daha çok bilgilendirmenin gerekliliği üzerine konuşurken bir ajans kurmaya karar verdiler. Anadolu’da çetin bir uğraşken içinde bulundukları duruma en uygun ismi de buldular: Anadolu Ajansı. Mustafa Kemal’in de aklı bu fikre yatmış, onay vermişti.
Halide, Ankara’da, Kalaba şimdiki Keçiören’deki karargahta vazifeliydi. Ajansın suramı için çalışmalar başlamıştı. Ajansın her şeyi olarak her yerdeydi. Muhabiri de, muharriri da, yöneticisi de, ayak işlerine bakanı da oydu. Haberleri derliyor, Ulusal Mücadele’ye ait bilgileri gerekli yerlere telgraf çekiyordu. Haberleri telgraf yoluyla iletmek mümkün değilse, bu sefer de afişler hazırlatıp camii avlularına yapıştırılmasını sağlıyordu. Yalnızca yurt içinden haberler bu türlü bir periyotta kâfi olmazdı doğal. Avrupa basınını takip eden yabancı gazetecilerle de dirsek temasındaydı. Tercümanlık işlerini yürütüyor, Mustafa Kemal’in bu yabancı gazetecilerle görüşmesini de şahsen sağlıyordu. Halka iletilmesi gereken en elzem mevzulardan biri 23 Nisan 1920’de meclisin açılacak olmasıydı…
Bu ortada bir yandan da Yunus Nadi’nin çıkardığı Hakimiyet-i Ulusala gazetesi de vardı. Halide Anadolu Ajansı’nın yanında Mustafa Kemal’in öteki yazı işleri ile ilgilenirken bir yandan da bu gazeteye de yardımcı oluyordu…
Savaştan çıkmış romanlar
1921’de Halide Edib, Ankara Kızılay Başkanı’ydı. Tıpkı yılın Haziran ayında da Eskişehir Kızılay’da hasta bakıcılık yapıyordu. Savaş ortamında onun gözü de gönlü de iş ayırt etmiyordu.
Bir yandan da orduya katılmak istiyordu. Orada daha yararlı olacağını düşünüyordu. İsteğini bir telgrafla Mustafa Kemal’e iletti. Halide, cephe karargahında görevlendirildi. Sakarya Meydan Muharebesi’nde de onbaşı olarak misyon aldı. Ayrıyeten Tetkik-i Mezalim Komisyonu’nda da Yunanlıların halk üzerinde bıraktığı tahribatı incelemek ve raporlamakla vazifeliydi.
Halide, savaş müddetince cephe karargahındaydı. Dumlupınar Meydan Muharebesi’nden sonra ordu ile birlikte İzmir’e geçti. İzmir’e yürüyüş sırasında o, artık başçavuştu. Her ne misyon verildiyse hakkını veriyordu. Savaşta hayli yararlı olmuştu. Bundan sebep İstiklal Madalyası’na layık görüldü.
İşte tüm bu savaş sürecinde bilhassa Sakarya Meydan Muharebesi kısmı, 1926’da yayımlanacak “Vurun Kahpeye” romanının konusunu oluşturmuştu. Savaştan edindiği deneyim elbette daha pek çok eser vermesine sebepti. 1922’de “Türk’ün Ateşle İmtihanı” ve “Ateşten Gömlek”, 1924’te “Kalp Ağrısı”, 1928’de “Zeyno’nun Oğlu”, Kurtuluş Savaşı’nı diğer öbür istikametlerden ele alıyordu.
Eserleri ile Halide Edib
Halide, aslında pek çok çeşitte eserler vermişti. Lakin yeniden de onunla birlikte anılan Ateşten Gömlek, Vurun Kahpeye ve 1936’da kaleme aldığı Sinekli Bakkalromanlarıyla tanındı. Vatan için yaptıkları bir yana edebiyat konusunda katkılarından ötürü da Cumhuriyet Periyodu Edebiyatı’nda gerçekçi roman geleneğinin öncülerinden biri olmayı başarmıştı.
Edebiyatta Halide Edib yapıtları genel olarak içerik bakımından 3’e ayrıldı: Kadın problemlerini ele alan ve eğitilmiş bayanın toplumdaki yerini arayan eserler, Milli Çaba Dönemi’ni anlatan eserler ve şahsiyetleri, içinde bulundukları geniş toplumla ele alan romanlar…
Romanlarında sade bir lisan kullanmıştı. Bayan psikolojisini işlediği romanlarda da muntazam bir ülkü bayan figürü yaratmanın peşindeydi. Türk toplumunun geçirdiği evrim ve bu süreçteki çatışmalarını, yeniden kendi tecrübelerinden yola çıkarak İngiliz romanı geleneklerine uygun eserler olarak verdi. Yapıtlarında, olaylar ve bireyler çoğunlukla birbirinin devamıydı ve bundan sebep Irmak Roman olarak nitelenebilirdi…
(Kocası Adnan Beyefendi ile)
Savaştan sonra Halide Edib
Türk ordusu Kurtuluş Savaşı’ndan bir zaferle çıkmıştı. Sonrasında Halide, Ankara’ya döndü. Lakin bu sırada Adnan Beyefendi, Dış İşler Bakanlığı’nın İstanbul Temsilcisi olarak görevlendirildi ve İstanbul’a gittiler. İşte “Türk’ün Ateşle İmtihanı” anılarının buraya kadar olan kısmıydı.
29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edildi. Halide Edib’in gönlüne serpilen su, tüm halkın gönlündekinden daha serindi güya. Büyük bir gayretten sağ salim çıkmış olmanın sonsuz huzuruydu bu. Halide artık daha çok yazabilirdi. Akşam, İkdam ve Vakit gazetelerinde yazmaya başladı. Evet, ülke savaştan çıkmıştı. Fakat bu sefer de bir pürüz vardı: Halide, Cumhuriyet Halk Fırkası ve Mustafa Kemal ile siyasi fikir ayrılığındaydı…
Bu sırada Adnan Beyefendi de Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kuruluşunda yer almıştı. İkisi de bir anda iktidar etrafından daha da uzakta buldular kendilerini. Üstelik pürüz olarak başlayan görüş ayrılığı giderek büyüyordu. Evvel Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapandı. Akabinde da Takrir-i Sükun Kanunu’nun kabulü ile tek parti periyodu başladı. Bunun üzerine kocası ile burada kalamayacaklarına karar verdiler ve İngiltere’ye gittiler. Fakat mühleti hiç de kısa olmadı. İngiltere’de 4 yıldan sonra 10 yıl da Fransa’da geçti. 14 yıl boyunca dönmediler.
Yurtdışında edebiyat
Yazmanın hayatının vazgeçilmez imgesi olduğunu görmüştü artık. Alışılmış ülkesinden uzakta diye onun için bir şey yapmaktan da vazgeçemezdi. İkisini tekrar bir ortada sürdürdü. Bir yandan romanlar yazıyor, bir yandan da Türk kültürünü dünya bilsin istiyordu. Bu mevzuda pek çok konferans verdi.
İngiltere’de Oxford ve Cambridge, Fransa’da Sorbonne Üniversitelerine konuşmacı olarak katıldı ve gözünün bebeği ülkesini anlattı. İnsanın sonları olduğuna inanmıyordu elbette. Bu konuşmalar üzerine bir sefer Hindistan’a, iki sefer de Amerika’ya davet edildi.
Özellikle Amerika’dan aldığı teklif yıllardır sızlayan burnunun direğini bir nebze olsun rahatlatacağından bir öteki pahalıydı. Oğulları da artık Amerika’da yaşıyordu. 1928’de Amerika’ya birinci sefer gittiğinde Williamstown Siyaset Enstitüsü’nde gerçekleşen bir yuvarlak masa konferansına başkanlık eden birinci bayan tekrar Halide Edib’di. Göz kamaştırıyordu. Lakin o şu an yalnızca bulunduğu koltukta ışıldayan bir bayan değil, savaş yüzünden oğullarını 9 yıl sonra birinci defa görecek bir anneydi…
Amerika’ye ikinci defa gelen teklif, 1932’de Columbia Üniversitesi Bernard Kolej’dendi. Michigan, Yale ve Illinois Üniversitelerinde konferanslar verdi. Bu konferansları ve dahilinde yaşadıklarını, hissettiklerini yazmadan olmazdı. Yapıtına, “Türkiye Batıya Bakıyor” ismini verdi.
Hindistan’a ise, 1935’te, İslam Üniversitesi Jamia Milia’yı kurmak için açılan kampanyalar dahilinde davet edilmişti. Ülkede, Aligar, Delhi, Benares, Peşaver, Lahor, Haydarabad, Kalküta Üniversitelerinde dersler verdi. Öğretmenlik vakitlerine duyduğu hasreti bu denli vakit nasıl görmezden gelişine bir durup şaştıktan sonra yazmaya devam etti. Hayat durup rastgele bir anı yalnızca seyretmek için fazla kısaydı. Tüm konferanslarını bir kitapta topladıktan sonra ülkeyi, buradaki izlenimlerini anlatan bir öbür kitap yazmayı da ihmal etmedi.
1936’da ise, en ünlü eseri Sinekli Bakkal’ı verdi. Lakin onun, “The Daughter of Clown” adıyla İngilizce özgününü yayımladı. Halide Edib, birebir vakitte Türk Edebiyatı’nda birinci kere İngilizce roman yazan müellif da olmuştu artık. Çok geçmeden birebir yıl Haber Gazetesi, romanı Türkçe olarak tefrika etti. İsmini en çok duyurduğu Sinekli Bakkal, Türkiye’de en çok baskı yapan roman olmuştu ve Halide Edib, 1943 CHP Ödülü’ne layık görüldü.
Soyadı nasıl Adıvar oldu
Soyadı Kanunu, 21 Haziran 1934’te kabul edildi ve 2 Temmuz’da da Resmi Gazete’de yayımlandı. 2 Ocak 1935’te de yürürlüğe girdi.
Kanun çıkmasına çıkmıştı; fakat bu duruma reaksiyon gösterenler de vardı. Gereksiz olduğu düşünülüyordu. Onlardan biri de Halide Edib idi. “Ben zati meşhur biriyim. Benim üzere birinin soyadı almasına gerek yok” diyerek karşı çıkıyordu. Mustafa Kemal, birinci soyadı alan isimdi. Ona Atatürk soyadı verilmişti.
Halide Edib’in bu reaksiyonu Atatürk’ün kulağına kadar gelmişti. Halide ve kocası Adnan Beyefendi de, reaksiyon olarak “Adıvar” soyadını tercih etti.
Halide Edib tekrar ülkesinde
Halide, İstanbul’a 1939’da döndü. Onun yaşadığı sürece kesinlikle ülkeye yararı dokunacak bir işte yer alması gerekiyordu. Bu yalnızca onun kendini güzel hissetmesi için değil, yarar sağlayacağı pek çok insan için de değerliydi. Halide, 1940’ta, İstanbul Üniversitesi’ne İngiliz Filoloji Kürsüsünü kurmak üzere görevlendirildi. Akabinde layık görüldüğü Kürsü Başkanlığı, 10 yıl sürdü. Shakespeare hakkında bir açılış dersi yapmıştı. Tesiri yıllarca silinmedi.
1950’de, Halide Edib tekrar siyasi yanına döndü. Açılışına emek emek şahit olduğu TBMM’ye, Demokrat Parti listesinden İzmir Milletvekili olarak girmişti. Meclisteki misyonu, 5 Ocak 1954’te Cumhuriyet Gazetesi’nde yayımladığı “Siyasi Vedaname” ismini verdiği yazısına kadar devam etti. Elbette istifası yalnızca politikti. Bir formda çalışmaya, üretmeye devam etmeliydi. Üniversiteye geri döndü…
Halide Edib öldü
1955’te Halide, her an her şartta yanında bulunan hayat arkadaşı Adnan Bey’i kaybetti. Bu onun için çok sarsıcı bir kayıp olmuştu. Bundan bu türlü bir yanı eksik kalacaktı. 9 Ocak 1964’te de kendisi bu dünyaya kapadı gözlerini. Bedeni, böbrek yetmezliği olarak göstermişti yansısını. Meğer muhakkak ki, onun en çok ruhu ağrımıştı. Geride savaştan çıkan kitaplarını, ömürlük deneyimlerini ve kitaplarının her bir sayfasına alenen sakladığı vatan sevgisini bırakan cansız vücudu, Merkezefendi Mezarlığı’na defnedildi.
Kalbinde taşıdığı sonsuz yürek ve vatanına duyduğu sevgi ile daima üreten, yarar sağlamak için dört nala koşan bir Halide Edib Adıvar geçti bu dünyadan…
İyi ki…
Damla Karakuş
[email protected]
Not: Biyografisini okumak istediğiniz şahısları lütfen bizimle paylaşın.
Instagram: biyografivekita
