Johann Wolfgang von Goethe kimdir
Ölümlerin ve aşkların gölgesinde yaşadığı hayatı boyunca kalbinden gökyüzüne bilakis uzanan madalyonda kendini arayan, Genç Werther’in Acıları ile ruhumuzu sarsan müellif Goethe’nin hayat hikâyesidir…
Goethe, sarsıcı bir kişilik… Ömrü boyunca kim olduğunu, dünyaya neden geldiğini, ilgi alanlarından hangisini seçerse hakikat istikamette olduğunu anlayacağı peşinde koşturup durmuş. Ölümlerin, aşklarının çerçevesinde bir ömür çizmiş kendine ve geçen yıllara aldırmadan yaşlandığına hiç inanmamış. Neyse ki ömrünün bir yerinde dünyaya en çok yazmak için geldiğine karar vermiş…
İyi ki doğdun genç adam Goethe!
Çocukluğu
Goethe, 28 Ağustos 1749’da, Frankfurt’ta, Grober Hirschgraben Caddesindeki bugün Goethe Meskeni olarak anılan meskende Catherina Elisabeth (Textor) ve Johann Caspar Goethe çiftinin oğlu olarak dünyaya geldiğinde ailesi, ona “Johann Wolfgang” adını verdi…
Annesi Catherina, Frankfurt’un varlıklı ve tanınmış ailelerinden birine mensuptu. Hayat dolu bir bayan olan Catherina, 38 yaşında bir hukukçu olan Johann ile evlendiğine 17’sindeydi. Goethe’den sonra dört çocuk daha getirdi dünyaya. Fakat yalnızca Goethe ve kızları Cornelia Friederike Christina hayatta kalmıştı. Bu meskenden üç meyyit çocuk çıkmıştı. Erken kayıpların akabinde Goethe ve kardeşi Cornelia, birbirlerine düşkün bir ömür sürdüler…
Babası Johann Caspar, bir hukukçuydu, evet; fakat mesleğini yapmıyordu. Bir yandan da ailesine maddi dert yaşatmadan hayatlarını sürdürmüştü. Leipzig’de aldığı hukuk eğitiminin üzerine, İmparatorluğa bağlı Belediye Meclisi’nde çalışıyordu. Johann, araştırmacı ruhu, bilgili yanı ve sağlam karakteri ile ailesinin her vakit yanında durmuş, onlara güç vermişti. Goethe, kayıplar bir yana, şanslı bir ailede büyüyordu…
Eğitim hayatı
Goethe, eğitimine 1756’da bir devlet okulunda başladı. Burada 1758’e kadar tahsiline devam etti. Aydınlanma Çağının niyetinde oğlunu yetiştirmek isteyen Johann, oğlunun birinci öğretmeni olmuştu. Ayrıyeten küçük yaşlardan itibaren Goethe’ye özel öğretmenler tutarak düzgün bir eğitim almasını sağladı. Kendi yolundan bulduğu her bir ışık zerreciğini oğlunun yoluna dökmeye hazırdı. Bilimsel bahisler, sanat, din üzere mevzularda özel eğitim alan Goethe, ayrıyeten İngilizce, Fransızca, Yunanca, İtalyanca, Latince üzere lisanlarını de yeterli bir biçimde öğrenecekti. Din anlayışında da babasının ona sunduğu eğitimden gelen bir özgürlük vardı. Goethe, bu özgür yanını daima hissedecek, Doğu’ya duyduğu merakla İslamiyet’i araştıracak, Arapça ve Farsça öğrenerek İranlı Şair Hafız’ı okuyacaktı…
Sanat, tahsil hayatında yadsınamaz bir ayrıntı olarak bulunuyordu. Eğitimlerine piyano ve çello çalmak, binicilik, dans üzere sanat kolları da dahil olmuştu. Bilhassa görsel sanatlar, hayatına kararlı bir olay ışığında, kararlı suretlerden girmişti. Yedi Yıl Savaşları! Avusturya-Fransa birliğinin Frankfurt’u işgali üzerine Goethe’lerin konutu karargâh binası yapılmıştı. Sanat, bu türlü bir atmosfere bile uzak kalamazdı. Goethe, hoş sanatlara düşkün kumandanlar sayesinde, Fransız sanatıyla tanışmış oldu.
Goethe, disiplinli, önemli duruşunu ve aklını babasından, hayal gücünü, duygusal yanını ve anlatım kabiliyetini de babasından almıştı. Tüm yaşımı, bu enfes kimyanın enfes ahengi üzerine konseyi olacaktı. İstikrarlı bir bütünlük oluşturan bu yanını çocuk yaşlarından itibaren hissederek keşfetmeye başlayacaktı…
Bu istikrarın ışığında mevzu elbette edebiyata gelmedi. Goethe, edebiyatla ilgilenmeye çocuk yaşlarda başlamıştı. Fransız işgali altında olan Frankfurt’a gösterilen Fransız Tiyatro Topluluklarının oynadığı oyunlar, Goethe’nin çocuk kalbini fethetmişti. Fransız Edebiyatı’na işte bu seyirden sonra harikulade bir tutku duydu. Bunun yanında bilhassa annesinin gece uykusu için anlattığı öyküler kalbine işlemiş, İncil dersleri aldığı Luther-Protestan ailenin sevinci ruhunu sarmıştı. Gönlü edebiyata düşmesin de artık, ne yapsındı! Kendi başına okumayı da çözeli hayli olmuştu üstelik. Ayrıyeten babasının ona sunduğu eğitimde Goethe, Bin Bir Gece Masalları, Ezop Masalları, Alman Halk Kıssaları üzere pek çok öyküyü öğrenmiş, Homeros, Ovidius, Vergillius üzere pek çok müellif ve düşünürü tanımıştı. Babası Johann, oğlunun okumaya olan düşkünlüğünü fark etmiş ve bu sevinçle oğluna teşekkürünü yaklaşık 2000 ciltten oluşan bir kitaplık kurarak etmişti. Goethe, Dr. Faust’un farklı kıssalarını böylelikle çocukluğunda öğrenme imkânı bulmuştu…
Gençlik yılları
Goethe, artık gençliğe birinci adımlarını atıyordu. 16-17 yaşlarında, tekrar babasının yönlendirmesiyle 1765 ilkbaharında, tıpkı babası üzere Leipzig’de hukuk eğitimi almaya başlamıştı. Toplumdaki yerini önemsiyordu. En azından birinci vakitler. Görgü kurallarına uymaya itina gösteriyor, kılık kıyafetine olabildiğince dikkat edip şık bir ahenk yakalamaya çalışıyordu. Neden sonra çok geçmeden derslerini ihmal etmeye başladı. Bir yanı ailesinden uzakta özgürlüğünün tadını çıkarmaya başlamıştı. Bir yanı ise, yeniden birebir özgürlükten aldığı güçle öğrenmeye açıktı…
Eğitimini ihmal ediyordu; lakin Hıristiyan Fürchtegott Gellert’in derslerine katılıyordu. Hukuktan fazla fotoğraf, Alman şiiri, sanat tarihi dersleri daha çok ilgisini çekiyordu. Frankfurt’ta çizim dersleri aldığı devirde Antik sanat anlayışı ile kendisini yakınlaştıran ressam Adam Friedrich ile burada şahsen tanışma fırsatı bulmuştu. Genç kalbi çırpınan Goethe için bu, hayatındaki en değerli müsabakalardan biriydi. Bunun üzerine Goethe, aldığı teşvikle bir bakır ustasının yanında, oymacılık ve gravür tekniklerini öğrendi…
Daha çok özgürlüğünün aileden uzakta tadını çıkarmak olan kısmında Goethe, akşamları arkadaşlarıyla Auerbach Lokantasında vakit geçiriyordu. İşte burada geçen vakitler, ileride bir edebiyat klasiği haline gelecek ünlü draması Faust’un birinci kısmı için esinlendiği zamanlardı…
İlk aşk, birinci şiir kitabı
Goethe’nin kalbine birinci aşk, işte bu Leipzig günlerinde düştü. Gerçek aşk mıydı, yoksa özgürlüğüne bir modül olmuş ayrıntı mıydı bilinmez, yaşanırken hissettirdiği duygu yadsınamazdı. Katchen Schönkopf bir zanaatkâr kızıydı. İki yıl süren bu aşk macerası, vakti dolduğunda, iki tarafın da ortak kararı ile yerini ayrılığa bıraktı.
Bu ayrılığı yaşamadan evvelki vakitlerde Goethe, şiirlerini Rokoko kültürünün tesirinde yazıyordu. Şiirleri, üslubunda daha özgürdü, coşkuluydu. Ne vakit ki bu ayrılık işi çıktı, karışık hislerin kıskacına düştü, işte o vakit Goethe’nin cümleleri de bundan nasibini aldı. Goethe, hissettiği hislerle Rokoko kültürünün o her şeyi hafife alan, özgür, alaycı üslubunu kesiştirememiş, Leipzig’den giderek soğumuştu. Evet, evet, hatta burayı artık sevmiyordu! Goethe, genç kalbiyle aşkın acı yanının kıskacında kıvrandığının farkında değildi…
Acı yerini ağrılara bırakmıştı. Haziran 1768’de Goethe, ağır bir biçimde hastalandı. Bu mevzuda kaynaklar pek çok farklı yaklaşımda bulunsa da, en baskın niyet, onun hareketli toplumsal hayatının tesiriyle bitkin düştüğü tarafındaydı. Bu hastalık süreci ve Leipzig’den soğuması üzerine, 1770’te Frankfurt’a, daha huzurlu bir eğitim süreci geçirmek için geri döndü. Annesi ve kız kardeşinin bakımıyla sıhhati da kısa müddette düzeldi. Yıl bitmeden bugüne dek yazdığı şiirlerini bir ortaya getirdi ve “Arnette” ismini verdiği birinci şiir kitabını, imzasız olarak, çıkardı…
Frankfurt’a dönüşü ve sonrası
Şimdi soğuduğu topraklardan, doğup büyüdüğü, daha yakından tanıdığı topraklara dönmüştü. Franfurt’ta hayati tehlike taşıyan hastalığı için annesi ve kız kardeşinin takviyesi yanına güzelleşmesi için uzun bir istirahat periyodu de gerekecekti. Bu dinlenme sürecinde okumayı, düşünmeyi, yazmayı ihmal etmedi. Piyetizm niyetinin tesirinde olduğu bu devirde, Faust yapıtını yazarken tesirinde kalacağı mistik ve alşimistik pek çok kitap okudu. Ayrıyeten bir yandan da “Die Mitschuldigen” ismini verdiği birinci tiyatro yapıtı niteliğini taşıyan güldürüsünü yazdı.
Artık büsbütün güzelleştiğinde, Nisan 1770’te, eğitimini tamamlamak üzere Strasbourg’a gitti. Leipzig’de, hukuk dışında ilgilendiği alanlar babası ile ortasını açmıştı. Çocukluğundan bu yana babası ile ortalarında kurulan bağlantının zedelenmesinden rahatsızlık duyan Goethe, Strasbourg’da hukuk eğitimine daha itina gösterdi ve 1771’de eğitimini muvaffakiyet ile sonlandıracaktı. 1771 yazında, alanında doktora tezini hazırlıyordu. Üniversitesinden burs alma imkânı bile edinmişti. 6 Ağustos 1771’de, “Cum Applaus” (Yüksek Takdir) evrakına layık görülmüştü. Goethe, “Positiones Juris” başlığı altında sunduğu Latince 56 tez ile bu başarıyı elde etmişti. Her biri ses getiriyordu. Bilhassa 55. tezinde bahis edindiği bir çocuk katilinin, mevt cezasına çarptırılıp çarptırılmayacağı bir tartılma konusu doğurmuştu. Goethe, tartışmaya sebep bu mevzuyu, “Gretchen” trajedisinde tekrar ele alacaktı…
Babasının tersine o, bu mesleği icra edecekti. Frankfurt Heyet Mahkemesi’nde, Dava Vekili olarak çalışmaya başladı. Vücudunu bilfiil kamçılayan edebiyattan sebep, mesleğine uzun mühlet devam edemeyecekti tahminen; fakat olsun, yolu hukuktan geçecekti nihayetinde. Mart 1772’de, Hessen eyaletine bağlı Wetzlar’da bulunan Alman Yüksek Mahkemesi’ndeki avukatlık stajının akabinde Frankfurt’ta bir ofis açtı ve 4 sene burada çalıştı…
Strassburg’da aşktan doğan şiirler
Okuluna ihtimam gösterirken bir yandan ferdî ilgi alanlarına da vakit ayırmıştı aslında. Bilhassa edebiyattan hiç kopmamıştı. Örneğin, sanat ve edebiyat kuramcısı, Teolog Johann Gottfried Herder, onu edebiyat alanda yönlendiren özel bir isimdi. Herder, onu Shakespeare, Ossian, Homer üzere muharrirlerin yazım lisanlarına itina göstermeye teşvik ederken, bir yandan da halk edebiyatına yakın durmasını söylüyordu. Bu teşvik, Goethe’nin edebi şeklinde kıymetli adımlar oluşturdu. Pek çok sentezden yola çıkan Goethe, hamurundaki edebiyat modüllerinden lezzetli sunumlar çıkarıyordu. Her şeyden etkilenmeyi, her şey üzerine düşünmeyi öğrenir olmuştu. Başşehri Strassburg olan Alsace bölgesinin tabiatı üzerine düşünüyordu mesela. Hoşluğu öylesine büyüleyici geliyordu ki ona! Üstelik tabiatın organik istikametini birinci defa keşfediyordu. Bir müellifin beyni için bu dayanılmaz bir seyahatti. İşte bu seyahatin sonu tabiat bilimi üzerine teoriler üretmeye vardı…
Doktora tezi devrinde birebir vakitte Gotik sanatla da ilgiliydi. Bilhassa Strassburg Katedrali Mimarı Ervin von Steinbach, üslubuyla onu çok etkilemişti. Kimi şeylerin büyüsü Goethe’yi tarifsiz sarıyordu. Tesirini giderek yitiren Gotik mimarı üslubu hakkında düşünmeye ve yazıya dönüştürmeye çalışıyordu. Bu çalışmanın eseri, Von Deutscher Baukunst (Alman Mimarisi Üzerine) ismini verdiği makale oldu…
Ve alışılmış aşk! Aşk, Goethe’nin karşısına bu kere Sesenheim’de yaptığı bir gezinti sırasında çıktı. Bir papaz kızı ola Friederike Brion’a, tanıştıkları an âşık olmuştu. Bağlantıları Goethe Strassburg’dan ayrılana dek sürdü. Giderken münasebetini de bitirecekti. Ancak olsun, şiirler kalacaktı geriye. Üstelik Sesenheim Lieder olarak tanınacak Friederike’ye yazdığı o şiirler, Alman Edebiyatı’nda manzumenin birinci örnekleri ortasında yer aldı ve “Yeni bir lirik çağın başlangıcı” olarak kabul edildi…
İş hayatında da edebiyat hayatının merkezinde
Goethe, artık bir avukat olarak çalışıyordu; lakin hayatının merkezindeki asıl şey edebiyattı. 1771 yılı biterken “Geschichte Gottfriedens von Berlichingen mit der eisernen Hand” ismini verdiği yapıtını kâğıda aktardı. 1773’te de “Götz von Berlichingen” adını verdiği dramasını yayımladı. Epeyce ilgi çeken, Orta Çağ tesirinde coşkunluk akımı ile işlenen bu eser, devrinin en güçlü piyeslerinden biri olurken, “Fırtına ve Coşku” periyodunun temel yapıtı olarak kabul görmüştü.
Mayıs 1772’de, babasının teşvikiyle Wetzlar Alman Yüksek Mahkemesi’nde asistan olarak hukuk alanındaki resmi çalışmalarına başlayan Goethe, 1772-1773 yıllarında bir yandan da kitaplar ve tiyatro oyunlarıyla haşır neşir olmaya başladı. “Frankfurter Gelehrte Anzeige” isimli kültür sanat mecmuasında, eleştirel yazılarını yazıyordu…
Edebiyat hayatında o denli yer meblağ olmuştu ki, Goethe, tekrar hukuktan uzaklaşmaya başladı. Bir yanı bağlı, bir yanı değişken ruhu canının istediğini, o anda yapmanın peşindeydi. Bir meslektaşı Johann Christian Kestner, Goethe’yi şöyle tanımlamıştı:
“Goethe, süper hayal gücüne sahip bir dehadır. Kendi ruhunun yaratıcısıdır. Asil bir niyet üslubuna sahiptir. Goethe, tam bir karakter adamıdır. Tuhaftır ve söylemlerinde kendi canını sıkabilecek farklılıklara sahiptir. Natürel ki çocuklarda, bayanların odasında ve öteki birçok bireye karşı davranışlarında takdir edilmektedir. Güzeline giden bir şeyi, bir oburunun hoşlanıp hoşlanmayacağını, onun moda olup olmayacağını yahut hayat stilinin buna müsaade edip etmeyeceğini düşünmeksizin yapmaktadır. Tüm zorluklar ise ondan korkmaktadır.”
Genç Werther’in Acıları
Hukuka karşı ilgisini yine yitiren Goethe, artık de Antik Çağ müelliflerine bağlanmıştı. Bir yandan da kalbindeki hareketliliğe karşı koymaya çabalıyordu. Zira hakkında üstteki kelamları sarf eden arkadaşı Kestner’in nişanlısı Charlotte Buff’a, âşık olmuştu. Tehlikeli sularda yüzdüğünün ayırdındaydı ve suyun ateşine iki ay dayanabildi. Goethe, Wetzlar’ı gerisine dahi bakmadan terk etti…
Düşünüyordu Goethe; yaşadığı şu iki ayı, bugüne dek yaşadıklarını, gençliğine sığdırdığı tüm hayat tecrübelerini… Yaşadıkları hem her insanın yaşayacağı doğal şeylerdi, hem de o bir yazardı. Bu deneyimleri bir yapıta dönüştürebilirdi. Bazen bir müellifin kalemi, tüm omurların ötesindeydi. Goethe, geçen bir buçuk yıllık süreçten sonra “Die Leiden des jungen Werthers” (Genç Werther’in Acıları)’nı yazdı. Bu kitabın anlatımı, gençlerin birebir yolu seçerek intihara yönelmesine sebep olacak kadar gerçekçiydi. Buram buram melankoli kokan bu eser, çok geçmeden Goethe’yi tüm Avrupa’da ünlendirmişti…
Goethe, bu romanla birlikte Alman Edebiyatı’nda “Sturm und Drang” (Coşkunluk Akımı) olarak isimlendirilen yeni bir çığır açtı. Wetzlar’dan dönüşü ile Weimar’a seyahati ortasında geçen yılda Goethe, kuşkusuz en verimli devrini yaşamıştı. Genç Werther’in Acıları yanında, Prometheus, Mohammeds Gesang, Ganymed üzere destansı ve dini şiirler; Heiden und Wieland, Das Jahrmarktsfest zu Plundersweilern und Götter üzere çokça kısa drama ile Clavigo ve Stella ismini verdiği dramalar yazdı. Faust serisine ise, birinci sefer bu devirde başladı. Şu saydığım isimler ortasında en özeli Prometheus idi; alışılmış Faust’tan sonra! Neden mi? Zira Goethe bu devirde, tabiatın içindeki coşan hisleri, övgü şiirleriyle anlatıyordu. Kalıplardan uzak, ölçüsü özgür bu manzumeleri, dünya edebiyatına kazandırmıştı. İşte o manzumelerden en kıymetlisi Promentheus idi.
Yani demem o ki, Genç Werther’in Acıları, Goethe’nin yoluna bir ışık yakıvermişti. Acılar insanı nasıl da güçlendiriyor, nasıl da daha ötelere taşıyordu…
Almanya’da, İslamiyet’e olumlu yaklaşan Goethe’nin Weimar günlüğü
Goethe, 1775’te bir banker kızı Lili Schönemann ile tanıştı. Tekrar bu yıl nişanlandılar. Bir adım atmıştı, fakat hayat üsluplarının farklılığı gündemlerinden düşmüyordu. Üzerine ailelerinin uyuşmazlığı da tuz biber epey, ilgileri yıprandıkça yıprandı. Goethe, artık ömrü içerisinde evliliğin kendine bir yer bulamayacağı konusunda neredeyse emindi. Bu husus, bugünlerine kaygıdan öteki bir şey getirmiyordu. Biraz olsun bu boğucu histen sıyrılmak için Cristian ve Friedrich Leopold zu Stolberg kardeşlerin aylar sürecek İsviçre seyahati teklifini kabul etmişti. Kendi içinde çok dirense de, bu nişanlılık seyahatini tamamlayamadı ve Ekim ayında ayrıldılar…
Goethe, artık harikulade bir hayal kırıklığı içindeydi. Onu bu kıskaçtan çekip çıkaran 18 yaşındaki Dük, Karl August’un, Weimar’a daveti oldu. Kasım 1775’te Weimar’a yeni umutlarla, yeni başlangıçlar için gitti. Bu devirde bir mühlet siyaset ile ilgilenen Goethe, Dük’ün özel danışmanlığını yürütüyordu. Aristokrasiye karşı direnmiş ve 1776’da, Dük’ün danışman heyetinin üyesi olmuştu. 1777’de yeni kurulan maden ocağı kuruluna yönetici seçilirken 1779’da yol üretimi komitesi yöneticisi olacak ve 1782’de de maliye bakanı olarak misyon alacaktı. Hırsından doğan bir muvaffakiyet sergiliyordu.
Bir yandan edebi hayatı da sürmüştü. Goethe, birinci sefer 1771’de, Kur’an tefsirleri üzerine çalışmalara başlamıştı. Çalışmalarına burada devam etti. Bu husus çok ilgisini çekiyordu. Bilhassa ilgi alanı doğu uygarlığı olan tarihçi Josef von Hammer’in Kur’an’ı çevirisini kaç defa okuduğunu kendisi de bilmiyordu. Goethe, bu istikameti ile Almanya’da İslamiyet’e olumlu yaklaşan birinci edebiyatçıydı…
Edebiyattan uzaklaşmamıştı; fakat yeniden de Goethe, Weimar’da geçirdiği birinci on yıl içinde dönemim mecmualarına verdiği birkaç şiirini yayımlamadan öteye gitmemişti. Devlet içinde edindiği işler o kadar vaktini alıyordu ki, edebiyata çok az vakti kalıyordu. Bunun yanında bilhassa tiyatro oyunları ve saray şenliklerinin düzenlenmesi için çalışıyordu. Bu periyot en ilgi cazip olarak “Iphigenie auf Tauris” trajedisinin birinci düzyazı özetini, “Wilhelm Meister” ismini verdiği romanı ve “Egmont Tasso” oyunlarını yazdı.
Bu süreçte edebiyat etrafı, Goethe’nin bakanlar konseyi üzerine tesirini farklı yorumluyordu. Kimi müellifler onun, köylülerden yana gayret gösteren yenilikçi bir siyasetçi olduğunu düşünürken, kimileri da ülke çocuklarının Prusya ordusuna katılmasından ve konuşma özgürlüğünün sonlandırılması için alınan tedbirleri desteklediğini düşünüyordu. Bir diğer tenkitte ise, Goethe, çaresizlikten evlilik dışı bebeğini öldürmüş bir annenin idam cezasına oylamada bulunurken, daha sonra fikrinin bilakis Gretchen trajedisinde merhamet yanlısı davranışı üzerineydi. Kaynaklar bu bilgi hakkında daha fazla ayrıntı sunmuyordu.
Bu tenkitler yapıladursun, Goethe’nin devlete verdiği hizmetteki resmi muvaffakiyetleri, resmi ödüllere de alan açıyordu. 1882’de, değerli bir aristokratik unvana layık görüldü. 1779’da İsviçre’ye ve birçok kere de Harz bölgesine olmak üzere seyahatlere de çıktı. 1785’te de, Karlsbad’daki bir tedaviyle yıllık kaplıca seyahatlerine başlamıştı.
1780’de, sistematik olarak bilimsel tabiat sıkıntılarını da araştırmaya başlamıştı. Tabiatın davetine kulak veriyordu. Burada edindiği bilgileri, çiftçilik, madencilik, kömür işletmeciliği üzere alanlardaki sıkıntıların tahlili için kullandı. Evvelce esas ilgi alanları Bitki Bilimi, Kemik Bilimi, Madencilik, Yer Bilimi idi. 1784’te Goethe, beşerdeki çene kemiğini keşfetmeyi başarmıştı. Yeniden tıpkı yıl, Granit hakkındaki makalesini yazdığında, “Roman der Erde” (Yeryüzünün Romanı) ismini verdiği yapıtının de taslağını hazırlamıştı…
Werimar’da aşk
Bir aşktan kaçıp sığındığı Weimar’da, Goethe bir öteki aşk ile karşılaştı. Sen yer değiştirdiğinde aklın ve kalbin de vücuduna dahil oluyordu nihayetinde. Burada geçen on yıl içinde Goethe, en etkileyici bağlantısını bir saray nedimesi olan Charlotte von Stein ile yaşadı. Yedi çocuğundan dördünü kaybeden Charlotte, Goethe’den de yedi yaş büyüktü ve mutabakatlı bir evliliği vardı.
Goethe ve Charlotte ortasında etkileyici bir ilgi başlamıştı. Charlotte, bir eğitimci olarak Goethe’ye birinci iş saray görgü kurallarını öğretmiş ve vakitle iç huzursuzluğu konusunda da daima yanında tesellisi olmuştu. Bir yandan çalışmalarında disiplinini muhafazası konusunda da daima yanındaydı. Bu bir aşk mıydı, yoksa pak bir dostluğun getirdiği yakın bir birliktelik mi bilinmez; ancak pek çok muharrire Goethe ile Charlotte ortasında cinselliğe dayalı bir bağ yaşanmamıştı. Zira Charlotte bu hususta Goethe’yi daima reddetmişti. Özellerinde ne yaşadılar bilinmez; fakat bu bağlantı edebiyat tarihine yaklaşık 2000 mektup ve not kâğıdı bıraktı. Ve pek olağan Goethe’den şiirler… Goethenin, Charlotte’ye yazdığı şiirler, periyodunun en bilindik şiirleri olacaktı…
Her başlangıcın bir sonu vardı elbette. Bu bağlantı, Goethe’nin 1786’da, Roma’ya yaptığı zımnî seyahat ile bitti…
İtalya yolculuğu
1786’da, Gothe, bir kimlik bunalımındaydı. Charlotte ile bağı içinde giderek bir boşluğa dönüşüyor ve bu durum, mesleğini de etkiliyor, saray yaşantısının zorlukları daha da rahatsız ediyordu. Bir kısır döngüye dönüşen ömrünü İtalya’ya bir seyahat yaparak tertibe koymayı düşünüyordu. Eylül 1786’da, sırf hizmetçisi Philipp Seidel’e haber verdi ve yola çıktı. Bir yandan da Werther sayesinde dünya çapında tanınan bir yazardı; seyahati sırasında ismini kullanmadı. Verona, Vicenza, Venedik derken, nihayet Roma’ya vardığında aylardan Kasım’dı. Napoli ve Sicilya ayağının da bulunduğu bu seyahatte Goethe, Kasım bitimine dek Roma’da kaldı. Burada Roma ve Grek sanatının inceliklerini de detaylı olarak araştırıyordu. Bu seyahat ona uygun gelmişti. Tekrar tabiat bilimi üzerine durduğu kanılarının ve araştırmalarının yanı sıra, insan anatomisi üzerine de bilimsel teoriler ortaya atacak kadar kapsamlı çalışmalar yaptı. Doğal bu seyahat uzun bir süreç almıştı. Bu durumda Goethe, istifasını da çoktan vermişti. Siena, Floransa, Parma, Milano derken Goethe, Wierma’ya 2 yıl sonra döndü…
İtalya’da, sanat Goethe’nin kanında akmıştı adeta. Rönesans ve Antik periyodun yapı ve sanat çalışmalarını öğrenmişti. Öylesine hayranlıkla araştırıyor, öylesine büyüleniyordu ki! Bilhassa Raffael ve devrin mimarı Andrea Pallıdio’ya hayran olmuştu. Çizim çalışmalarını büyük bir hevesle sürdürdü. Goethe, yaklaşık 850 çizimini işte bu İtalya devrinde vermişti.
Onun ömründe sanat ve edebiyat iç içe geçmişti. Bu seyahate kendini bulmak için çıkmıştı ve o denli de oldu. Goethe, yazdığı onca başarılı işe karşın, bir sanatçı olmanın yanında bir muharrir olarak doğduğunu tam olarak, birinci sefer burada fark etmişti. Bu farkındalıkla edebiyat çalışmalarına daha ihtimamlı olmaya başladı. Öbür çalışmaları da süredursun, düzyazı halinde bulunan kafiye şeklindeki “Iphigenie” çalışmasına yöneldi. 12 yıl evvel başlayıp bir türlü sonunu getiremediği “Egmont” eserini, burada tamamladı…
İtalya, Goethe’nin de kendisinde tanımladığı üzere, hakikaten “yeniden doğuş”tu. Kim olduğunu, ne yapmak istediğini, kendisine neyin uygun olduğunu, hepsini, tüm sorularının karşılığını bulmuştu. Ayrıyeten bu periyotta Goethe, Fırtına ve Coşku devrinden sıyrılarak Klasisizme geçiş yaptı. Bu yalnızca Goethe’nin adımı değildi. Alman Edebiyatı da böylelikle Klasisizme geçiş yapmış oldu…
Goethe evlendi
Goethe, İtalya seyahati dönüşünden birkaç hafta sonra 23 yaşındaki Christiane Vulpius ile aşk yaşamaya başladı. Üstelik o kadar kolay de değildi. Christiane’yi hayat arkadaşı olarak görüyordu. Aralık 1789’da, “August” ismini verdikleri bir oğulları oldu. Ondan sonra doğan dört çocuğu ise, dünyaya gözlerini açtıktan yalnızca birkaç saat sonra hayata veda edecekti. Bu acıyı çocukluğundan tanıyordu Goethe ve artık gerisine sığınacağı, içine kapanacağı bir çocukluğu yoktu. Üstelik bunun yanında Weimar toplumu, az eğitimli, kolay bağlantılar yaşamış olarak nitelediği Christiane’yi bir türlü kabul edememişlerdi. Uygunsuz olarak tanımladıkları bu bağa bir de gayrimeşru yanından baktıklarında onu, cümbüş düşkünü ve kolay biri olarak görüyorlardı. Goethe’nin onda gördüğü doğallığı, neşeyi, sevgiyi görememişti toplum…
Ne olursa olsun, Goethe hayat arkadaşım diye sahiplendiği, çocuğunun annesi Christiane’yi daima sevmeyi seçti. 1806’da nikahlandılar. Böylelikle ilgileri legalleşmiş, toplum da Christiane’yi kabullenebilmişti. Goethe, 1816’da Christiane ölene dek de onunla bağına sahip çıktı.
Ancak bu savunulası sağlam evliliğin bile pürüzü vardı. Goethe, kendi içinde her şeyin yolunda gittiği evliliğinde, Jena’daki kitap satıcısı Fromman’ın bakıcısının 18’indeki kızı Minna Herzlieb’e ilgi duymaktan geri alamamıştı kendini. Yıl 1807 idi. Nikahlarının üzerinden yalnızca bir yıl geçmişti…
İşte bu hayatında evliliği nereye koyacağını bir türlü kestiremeyen Goethe’nin evlenişinin hikâyesiydi…
İtalya dönüşü resmi vazifeleri
2 yıllık ortadan kayboluş elbette işini de yitirmek demek olmuştu. Lakin geri döndüğünde Dük, onu pek çok resmi vazife konusunda affetti. Goethe, konseydeki başkanlığına geri dönmüş ve siyasi tesirini de devam ettirebilmişti. Bunun yanında çizim okullarının yöneticiliği ve resmi yapı faaliyetlerinin denetlenmesi üzere kültürel ve bilimsel alanda pek çok misyon de aldı. 1791’den, 1817’ye kadar yürüttüğü Weimar Saray Tiyatrosu yöneticiliği de bunlardan biriydi. Ayrıyeten Dük’alığa ilişkin Jena Üniversitesi’nde de vazife aldı. 1807’de, Jena Üniversitesi’nin denetlenmesi misyonu verildiğinde Goethe, birinci olarak Tabiat Bilimleri Fakültesi’nin genişletilmesi için çabaladı. Friedrich Schiller, George Hegel, Johann Gottlieb Fichte, Friedrich Schelling üzere pek çok özel isim ve daha fazlasının daveti, daima Goethe sayesinde olmuştu.
Yıl 1789’u gösterdiğinde, ki Goethe bu duruma olumsuz gözle bakıyordu, Fransız İhtilali tüm Avrupa’yı derinden sarstı. Daha sonra şu kelamları lisana getirecekti:
“Herhangi büyük bir ihtilalin, asla ulusun değil, büsbütün hükümetin yanılgısı olduğuna inandım. Hükümetler, devamlı olarak adalete uygun olup, geliştikleri sürece, ihtilaller büsbütün gereksiz hale gelir; o denli ki onları vakte uygun yeniliklerle karşılarlar ve alt bölümden zorunluluklar diretilinceye kadar, çok uzun müddet gayrette bulunmazlar.”
1789’da, devrimci Fransa’ya karşı birinci ittifak savaşı için yola çıkan Dük’e, isteği üzerine Goethe de eşlik etti. 3 ay geçirdiği bu misyonu sırasında savaşın yakan soğuk yüzünü, sefaleti gördü. Fransa’nın zaferi ile sonuçlanan bu anı, iliklerine kadar yaşamıştı. Bu kadarla da bitmedi, bir üç ayı daha, 1793 yazında Mainz kentinin kuşatılması için geçirdi. Dük’alık 1796’da da, Basel’in, Prusya-Fransa Barış Antlaşması’na katıldı. Bu 10 yıllık barış devri, Weimar Klasik’in en parlak bölümünün yaşanmasını sağlamıştı…
İtalya dönüşü edebiyat
İtalya seyahati öncesi ve sonrası diye ayrılabilirdi Goethe’nin hayatı. Tabiat bilimleri ile ilgilenen Goethe, 1790’da, “Versuch die Metamorphose der Pflanzen zu erklaren” (Bitkilerin Morfolojik Yapısının Açıklanması) ismini verdiği denemesini yayımladı. Ayrıyeten ömrünün sonuna dek ilgisini yitirmeyeceği Renk Teorisi üzerine de araştırmalarına başlamıştı…
Yazar olmak için dünyaya geldiğini keşfeden Goethe, bir yandan da edebi eser vermede sakin bir periyoda girmişti. Özel hayatı, eski arkadaş etrafının uzaklaşması, ihtilalin getirdiği sarsıntı ve en kıymetlisi yeni edindiği sanat anlayışına aykırı düşen yapıtlarının toplumda kazandığı anlık muvaffakiyet, buna en temel sebeplerdi. Goethe, 1790’larda verdiği yapıtlarına, dönüşünden sonra kısa bir vakitte oluşturduğu, Christiane’ye tutkusunu bahis edindiği erotik şiirlerin bir derlemesi olan “Römischen Elegien” (Roma Ağıtları)’nı dahil etmişti. İkinci İtalya seyahati, Avrupa’nın genel durumu üzerine yazdığı mizahi şiirleri derlediği “Venedig Epigramları”nı ortaya çıkardı… 1792-1793 yıllarında altılı hece ölçüsü ile dizeler halinde yazdığı “Reineke Fuchs” isimli destanını düzenlemişti.
Devrimin soğuk yüzü, hele hele bu kadar yakından şahit olmuşken yazmadan geçilecek bir husus değildi. 1791’de, “Der Gros-Cophta” (Büyük Çopta), 1793’te “Der Bürgergeneral” (Yurttaş General) ve modül formundaki “Die Aufgeregten” üzere ihtilalin tesiri altında, yergici, ihtilale karşı birçok komedya yazdı.
Friedrich Schiller ile iş birliği
1794 yazında, Jena yakınlarında yaşayan tarih profesörü Friedrich Schiller, “Horen” adlı bir kültür sanat mecmuası çıkarıyordu. Aslında Goethe ile birkaç defa bir ortaya gelmekten öte bir bağları olmamıştı; fakat yeniden de ona iş birliği teklifinde bulundu. Goethe, teklifi kabul etti.
Özellikle ihtilal anlatışını reddetme konusunda hemfikirdiler ve en yüksek sanat usulü olarak Antik periyoda yönelimi benimsemişlerdi. Ortalarında mutabakatlarından kaynaklı, ağır bir iş birliği doğdu. Goethe, kendisinden 10 yaş küçük biri ile kurduğu bu iş birliğini şöyle yorumluyordu:
“Onlar, bana ikinci bir gençliği aşıladılar ve beni tekrar yazarlığa yükselttiler.”
Her iki muharririn da birbirinden faydalandığı bir ortamdı. Schiller, Goethe’nin “Wilhelm Meisters Lehrjahre” (Wilhelm Meister’in Çıraklık Yılları) romanına eleştirel bir yaklaşımda eşlik ediyor, bir yandan da “Faust” adlı yapıtının devamlılığı konusunda da onu yüreklendiriyordu. Goethe de, Schiller’e “Wallenstein” isimli yapıtında tesirli oldu. Ortak projeleri de daima değerliydi.
Goethe, bu devirde bilinen yapıtlarının yanı sıra “Unterhaltung deutscher Ausgewanderten” (Alman Göçmenlerin Sohbetleri) ismini verdiği yapıtını yayımlamış, altılı hece ölçüsüyle yazdığı bir epik şiiri “Hermann und Dorothea”da ise periyodun şimdiki olaylarını yansıtmıştı. Bu yapıtıyla, Klasik okur muvaffakiyetini kazanmıştı. Ayrıyeten “Der Schatzgraber” (Hazine Avcısı) ve “Der Zauberlehrling” (Büyücü Çığlığı) üzere en tanınmış baladlarını da tekrar bu periyotta yazmıştı.
Goethe’nin damga vurduğu Weimar Klasik Periyodu, 1805’te Schiller’in hayata vedasıyla sona erdi…
Schiller’den sonra Goethe ve Faust
Schiller’in vefatı, Goethe’nin hayatında büyük bir kayıptı. Bir yandan böbrek sancısı üzere farklı hastalıklarla da sarsılıyor, bir yandan yol arkadaşı gördüğü müellif arkadaşının kaybının acısını yaşıyordu. Goethe’nin hayatında iz bırakan olaylardandı. Bir başkası ise, Nopoleon Bonaparte ile baş gösteren savaş oldu. “Karanlık yanım” diye tanımladığı karamsarlığa olan eğilimi bu türlü anlarda bir organıymışçasına onunla birlikte yaşıyordu. Çünkü bu savaş günleri için Goethe zihninde, Dük ile birlikte kah dilenerek, kah iltica edecek bir yer arayarak Almanya’yı karış karış dolaştıklarını canlandırıyordu…
Şunu açıkça belirtmek gerekir ki, Goethe, tahminen de en çok kozmik bir deha olmayı isterdi. Fakat kendi içinde her baştan ses çıkan milyonlarca canavarı bir türlü susturmayı başaramıyordu. Tekrar de 1806’da şöyle bir silkindi ve yapıtlarının yeni bir derlemesini hazırladı. Böylelikle nihayet “Faust”un birinci cildini de tamamlamayı başarmıştı. Artık en büyük destekçisi Schiller, yattığı yerde rahat uyusundu…
1809’da otobiyografisini yazmaya başladı. “Aus meinem Leben Dichtung und Wahrheit” (Hayatımdan Edebiyat ve Hakikat) isimli bu biyografisinde, Wimar’da ortaya çıkan Bettina Brentano, Goethe’nin annesinden gençliği konusunda edindiği bilgilerle gidişata dayanak olacaktı. Lakin bir yıl sonra hayatına girdiği andan sonra bir daha çıkmayan Renk Teorisi hakkındaki araştırmaları nihayet “Farbenlehre” (Renk Teorisi) ismini verdiği bir yapıta dönüşmüştü.
Benliğinde bir diğer Goethe vardı güya; halkın Fransız Devrimi’ne karşı başkaldırdığı sırada o, zihnen kendini Yakın Doğu’ya çevirmişti. Arapça ve Farsçayı öğrenmeye başladı. Kur’an’ı hatmetmişti. İranlı Şair Hafis’i okumuştu. Son romanı “Die Wahlverwandschaften” (Gönül Yakınlıkları) da devrinin iç tecrübelerinin izlerini taşıyacaktı…
Bir de Carl Friedrich Zelter vardı. Goethe’nin kulağına, Beethoven’den daha beğenilen geliyordu sesi. 1799’da başlayan otuz yılı aşkın sürecek mektuplaşmaları (1832), Goethe’ye yalnızca müzik konusunda bilgi değil, dostluk manasında çok şey sunacaktı…
Goethe, 1814’te Rhein ve Main etrafında bir seyahatteydi. Goethe, banker Johann von Willemer ve ortağı Marianne Jung’a evlenmelerini tavsiye etmiş; onlar da birkaç haftaya kalmadan, üstelik huzurunda evlenmişlerdi. Artık Frankfurt’ta, Goethe 65. yaşını yaşarken karşılaşmışlardı. Goethe, yaş alışını hiç hissetmemişti ki, ne yaşına aldırmıştı, ne yılların geçişine… Artık Mariana’ya âşık olması da bundan sebep pek doğaldı. Marianna, bir anda edebiyatına ortak bir peri oluvermişti. Bir sonraki yıl tekrar ziyaretlerine geldi. Lakin bir daha gelmeyecekti. Bu, Goethe’nin memleketini son görüşüydü. Bir sonraki davete icabet etmedi; lakin “West-östlicher Divan” (Doğu Batı Divanı) yapıtını bitirene kadar “Gül ve Bülbül”, “Aşk ve Şarap” şiirlerini yazmıştı. Goethe şu dünyadan göç ettiğinde Marianna, bu aşk şiirlerinin kendisine yazıldığını söyleyecekti…
Eşi Christiane’in akabinde Goethe ve yapıtları
Christane, uzun süren hastalık sürecinin akabinde 1716’da, hayata gözlerini kapamıştı. Hayatına iz bırakan kayıplardan biriydi. Goethe, 1817’de, Saray Tiyatrosu yöneticiliğinden istifa etti. Sıhhati ile de gelini ilgileniyordu. Napolyon savaşlarının karşısında duyduğu karamsarlığın tersine Dük’akalık da ziyan görmemişti.
Goethe, kendi hayatına dönmüş, yalnızca yapıtları ve çalışmaları ile ilgileniyordu. Yaş almayı kabullenmiyor olsa da, yıllar geçiyordu. 1817’de, “Geschichte meines botanischen Studiums” (Bitki Bilimi Tahsilinin Tarihçesi) ismini verdiği yapıtını yayımladı. Akabinde 1824’e kadar, Morfoloji, Jeoloji ve Mineroloji alanındaki çalışmaları ile devam etti.
Tuttuğu günlükler ve daima sakladığı aldığı notlar, “Italienische Reise” (İtalya Seyahati) ismini verdiği kitabı yazdırmıştı. Tahminen de hayatının en değerli devriydi. 1821’de küçük çaplı romanlarının bir derlemesi olan “Wilhelm Meisters Wanderjahre” (Wilhelm Meister’in Seyahat Yılları)’nı yayımladı.
1823’te kalp zarı iltihabı hastalığına tutuldu. İstirahate çekildiği periyotta, kendini manevi manada hiç olmadığı kadar genç hissediyordu. Genç ihtiyar Goethe, Karlsbad’da annesiyle birlikte tanıştığı 19’undaki Ulrike von Levetzow’a evlenme teklif etmişti. Kabul görülmediğinde yaşadığı hüsranı, “Marienbader Elegie” (Marienbad Ağıdı) ismini verdiği yapıtta kaleme aldı. Bu olay, ömründe son hayal kırıklığı olarak kalsın istiyordu. İçine kapandı, dinginliğe büründü. Bu sakin ortamda “Faust”un ikinci kısmı tekrar değerlendirecekti. Çabucak çabucak hiç yazmadı, yazdırmıştı. Sadakatli genç şair Johann Peter Eckermann’a, bilgisini, ömür stilini, geçmişini emanet etmişti.
Oğlunu kaybetti
Goethe, 1828’de, hayatına bir çizik daha attığı bir vefat yaşadı. Bu kere oğlu Karl August’u kaybetmişti. Oğlunun vefatına Roma’dayken katlanmak zorundaydı. Galiba bu kayıpların en fenasıydı…
Aynı yıl, “Faust”un ikinci kısmını de tamamladı. Faust, onun hayatında en değerli yapıtıydı. Biçimsel olarak bir sahne yapıtıydı. Birçok şiiri üzere büyük manalar taşıyordu.
Doğa bilimi, bitkiler, bitkilerin nasıl yetiştiği konusu, renk teorisi hayatını hiç bırakmadı. Ölmeden birkaç hafta evvel Ferdinand Wackenroder’e şunları yazmıştı:
“Çok çeşitli yollarla, bir yahut birebir kurala bağlı kalarak, hangi yolla bitkilerin başkalaşım (metamorfoz) geçireceği, ömrün organik-kimyasal değişmesine yaklaşmanın ne derece mümkün olacağı konusu ile büyük ölçüde ilgileniyorum. Yalnız, bitkilerin ışığa karşı reaksiyon göstermeleri üzere, bitki kökleri tarafından emilen nemin onun tarafından değiştirilmesi bana açık görünüyor, bundan dolayı, iskotoları şişiren rüzgârın çeşidini daha yakından net bir formda görmede, sizin masumca karşı çıktığınız istek ortaya çıktı.”
Goethe öldü
Goethe, 22 Mart 1832’de, kaynaklarda belirtildiği üzere kalp krizinden hayata gözlerini kapadı. Vefat anında yanında olmayan hekimi Carl Vogel’e iletildiği üzere Goethe’nin son kelamı, “Daha fazla ışık!” olmuştu. 26 Mart’ta, Weimar Mezarlığı’na defnedildi…
Ruhunu arayan vücudu, pek çok şeyi birebir anda yapmak isteyen zihni ve yüzyıllar öncesinden bıraktığı yapıtları ile bir Goethe geçti bu dünyadan…
İyi ki…
Damla Karakuş
[email protected]
Not:
Biyografisini okumak istediğiniz bireyleri lütfen bizimle paylaşın.
Instagram:
