Mehmed Ali Paşa kimdir
On iki yaşında Karl Detroit olarak Magderburg’daki yetimhaneden kaçan küçük çocuğun Osmanlı Ordusu’nun Mehmed Ali Paşa’sı olmasına uzanan seyahatinin hikâyesidir…
Sanırım beş yaşındaydım. Babam bana bir kartpostal getirmişti; üzerinde Kız Kulesi! O gün dedim ki: “Ben büyüyünce burada yaşayacağım.” Çocuk kalbimin en büyük hayali orada yaşamaktı. Sonra ben büyüdüm ya da kendimi birinci o denli zannettiğim vakitlerdi, İstanbul’da yaşamaya başladım. Küçük Karl’ın yetimhaneden kaçıp İstanbul’a kadar uzanan seyahatinde kendimi gördüm. Onunki kadar çok güç yollardan ulaşılmıyordu o suyun içindeki beyaz kuleye uzanan öykümüz fakat olsun…
Bir ailesi olmasına karşın yetimhanede kalması ve kendine bir mesken bulmak için daima kaçması. Karl, konutunu kendisi bulanlardan. Bir gün Osmanlı Paşası olması onun yalnızca yazgısı değil; o, gözü pek olmasa tahminen de vakit çok öteki akacaktı. Bu, küçük bir Alman çocuğun hayatın tüm koşullarını zorlayarak Osmanlı Paşası Mehmet Ali Paşa oluşunun, Ali Fuat Cebesoy’u, Nazım Hikmet’i kazanışımızın hikâyesi…
Çocukluğu
Mehmed Ali, 1827 yılında, o vakitler Prusya Krallığı’nın sonları içinde kalan Magderburg’da dünyaya geldiğinde ailesi, ona, “Ludwing Karl Friedrich Detroit” ismini verdi. Soyu, 16. ya da 17. Yüzyıl Fransa’sındaki Protestan mültecilerin soyundan gelen Heguenot’lara dayanıyordu. Babası müzik öğretmeniydi. Anne ve babası ortasında daima yaşanan arbede gürültünün ortasında büyümeye çalışan bir çocuktu Karl. Bu türlü bir ortamda büyümesini istemeyen yakınları, onu yetimhaneye verdi. Karl, anne ve babası hayatta olmasına karşın kendi yolunu çizeceği bir seyahatin birinci adımını atmış oldu böylelikle.
Yetimhanede de durum evdekinden halliceydi. Şiddet ve gürültü onun bahtı üzereydi fakat Karl, kalbini yaşından evvel büyütmeyi başarmış akıllı bir çocuktu. Bir yandan da bu başına gelenler onu günden güne içine kapanan bir çocuğa dönüştürüyordu. Ailesi hayattaydı lakin o kimsesizliğin soğuk yüzünü yaşıyordu. Boyun eğmeyecekti. Yetimhanenin birinci katında kalıyordu. Bir gece tüm çocuklar uyuduğunda bulduğu çarşafları birbirine bağladı. Yatağının çabucak kenarındaki pencereden baktığında süs havuzuna yansıyan dolunaydan öbür güvenecek kimsesi olmadığını bir kere daha anladığında, çoktan karar vermişti kaçmaya. On iki yaşındaydı. Yaşının tüm yüküyle pencereden inerken güya her şey daha da ağırlaşmıştı. Korkuyordu. Nihayetinde o bir çocuktu. Fakat o çocuk kaçıp Hamburg’a kadar gitti.
Hamburg, dünyanın dört bir yanına gemilerin kalktığı bir liman kentiydi. Hamburg Limanı’nda bir gemiye sığındı Karl; burada miço olarak çalışmaya başladı. Bir çocuk için, bilhassa şiddetin karanlık yüzünden dönememiş bir çocuk için gemide seyahat, farklı ülkeler ve kentler görüyor olmak hayal üzereydi. Lakin bir yandan da evet, o çocuktu. Çalışmak vücuduna ağır gelmişti ve burada kimsesiz bir çocuk olarak tekrar hiç de kolay olmayan koşullarda kalıyordu. O renkli rüyayı bölen şiddet burada da vardı. Gemi üç dört ay kadar Akdeniz açıklarında ilerledikten sonra nihayet bir bahar sabahı Marmara açıklarından İstanbul Boğazı’na giriş yaptı. Bir kere daha kaçtı. Kendini boğazın serin sularına bırakan Karl, ihtişamından büyülendiği Kız Kulesi’ne kadar yüzdü. Evet, kule her devir büyüleyici hoşluktaydı lakin 1800’lerin birinci yarısında Cüzzamhane olarak kullanılıyordu. Kulenin bekçisi Karl’ı kuleye almadı. Karl’ın bu kaçışı devrin Dış İşleri Bakanı pozisyonundaki Sadrazam Mehmed Emin Âli Paşa’nın kulağına kadar gelmişti…
Sadrazam Mehmed Emin Âli Paşa
Karl Detroit’ten Mehmed Ali’ye
Sadrazam Mehmed Emin Âli Paşa, altı lisan konuşabilen, devlet işleriyle ilgilenmenin yanı sıra şair istikametiyle de dikkat çeken bir kişilikti. Bir çocuğun Almanyalardan buralara kadar gelmesinin öyküsü aşikâr ki derindi. Karl’ı yanına getirten Paşa, onunla konuştu. Ona, ülkesinden neden kaçtığını sordu. Karl, dayaktan bıkıp kaçışını anlattı. Artık burada yaşamak istediğini söylüyordu. Paşa, gemi birçok ülkeden geçmişken neden İstanbul’da kaçtığını sorunca Karl bu soruyu, parmağıyla pencereden dışarıyı işaret ederek, “Suyun içindeki şu beyaz kule var ya onu çok sevdim,” diye yanıtladı. O periyotta cüzzamlıların bakım meskeni olarak kullanılan Kız Kulesi, güya Karl’ın suya düşmüş oyuncağıydı; ondan uzakta olmak istemiyordu artık.
Karl, hayatının en kıymetli dönüm noktasındaydı. İş diplomatik kriz yaratacak bir hâle gelmişti. Almanlar çocuğu geri istiyordu ancak ne onun gitmeye gönlü vardı ne de Sadrazam Âli Paşa’nın onu bırakmaya. Sadrazam Âli Paşa, Karl’a “Artık benim oğlumsun,” diyerek onu evlat edindi. Bu durum tartışmaları da beraberinde getirse de Sadrazam Âli Paşa, karşısındaki bu savunmasız çocuğa inanıyordu. Karl, artık bir Osmanlı çocuğuydu. Evvela Müslüman olduktan sonra ismi Mehmed Ali olarak değiştirilen Karl Detroit, eğitimi için Harbiye Mektebine gönderildi. Burada bir Türk olarak büyüyecek ve bir Osmanlı paşası olarak yetişecekti. Karl, kaçmakla geçirdiği çocukluğunda nihayet konutunu bulmuştu.
Mehmed Ali Paşa
Rütbeleriyle adım adım Mehmed Ali Paşa
1853 yılında okuldan mezun olan Mehmed Ali, Osmanlı Ordusu’na teğmen rütbesiyle hizmet vermeye başladı. Aslında bir yıl sonra mezun olması gerekiyordu lakin savaş kapıdaydı. Mehmed Ali, 1853 yılında Kırım Savaşı’na katılarak sığındığı devlete paşa oldu. Savaşta gösterdiği başarılarla Serasker Ömer Lutfi Paşa’nın dikkatini çekmişti. Ömrünün bundan sonraki kısmı daima savaş meydanlarında geçecek, yeri gelecek kazanacak yeri gelecek kaybedecekti.
Önce Kırım, akabinde da Bosna ve Karadağ Savaşlarına katıldı. 1863 yılında Miralay, 1865 yılında da Mirlivâ rütbelerini alan Mehmed Ali Paşa, Manastır’daki Üçüncü Ordu’ya tayin edildi. 1868 yılında Tümgeneral rütbesiyle Yanya Komutanı’ydı. 1875 yılında Ferik rütbesi alarak Kumandan ilan edildi. 1877 yılındaysa Müşir (Mareşal) unvanına layık görüldü. Bu rütbeyle 1877-1878 Osmanlı- Rus Savaşı’nın Tuna Cephesi komutanlığını Çırpanlı Abdülkerim Az Paşa’dan devralarak 2 Ekim 1877’ye kadar yaptı ve akabinde kendisi de Süleyman Hüsnü Paşa’ya devretti. Savaş sona erdiğinde Berlin Antlaşması’nın imzalanması üzerine toplanıldığında, Aleksandros Karatodori Paşa ve Sadullah Paşa’yla birlikte Osmanlı Devleti’ni temsil eden üç şahıstan biri Mehmed Ali Paşa’ydı.
Bu şu demek oluyordu: On iki yaşındaki Karl ülkesine geri dönmüştü, lakin bu defa Osmanlı Paşası Mehmed Ali Paşa’ydı.
Çocukluğa son bakışı ve mevti
Her acı geri dönüp en az bir kere göz göze gelmek için yaşanıyordu tahminen de. Mehmed Ali Paşa da yıllar sonra birinci sefer çocukluk sancısına bu kadar yakındı. Kaldıkları otelin lobisinde arkadaşlarına açtı bu mevzuyu. Gözlerimi açtığım bu diyara bir daha gelmek kısmet olur mu, diyordu. Magderburg yakındı. Gidip görmek, çocukluğuna son bir defa, zafer kazanmış hissiyatıyla çarşaflar düğümleyerek çıktığı o pencereden bakmak istiyordu. Karar verildi ve Mehmed Ali Paşa yola koyuldu…
Daha kendisi varmadan ismi varmıştı bir vakitler içinde dumandan silik gezdiği yetimhaneye; bir Osmanlı Paşası onları ziyarete geliyordu. Yetimhaneyi sabunlu sularla yıkadılar. Gün geldi çattı. At arabası yetimhanenin önünde durdu. İçinden göğsü madalyalarla dolu bir Osmanlı Paşası indi. Kapıda elleri önünde onu bekleyen insanlara bakarken tekrar on iki yaşındaki o çocuk muydu? Hayatın istikrarı karşısındaki şaşkınlığını yutup bir Osmanlı Paşası olarak girdi kapıdan içeri.
Önce bir ağacın karşısında durdu; şu kısımda bir salıncak vardı, diye düşünürken gözü havuza takıldı. Az kurbağanın canının yanmadığı o havuza. Şimdi hakikaten tekrar on iki yaşındaydı. Hem hiçbir şey değişmemiş üzere hem her şey değişmişti. O her şeyin içinde acısı daha hafif, korkusu hiç yoktu. Yatakhaneye çıktı. Ortadan yıllar geçtikten sonra Mehmed Ali Paşa’nın biçimli yüzüne karışmış Karl’ın çocuk yüzü bir sefer daha penceredeydi. Kurbağalara hissiz bir bakış fırlattı. Sonra pencereden aşağı baktı. Yıllar evvelki korkusu güya pervaza, duvara bulaşmış da silinip gitmek için onun geri dönmesini beklemiş üzereydi. Karl, bir kere daha bu sefer korkmadan süzüldü çarşaflardan aşağı. Onun çocuk vücudunu korkutan bu yükseklik, bir anda yerle birleşti güya. Gülümsüyordu, zira o savaştan savaşa koşan bir paşaydı artık, ne kadar ironikti. İnsan tahminen de paşa da olsa çocukluğuyla selamlaşmadan her şeyi tam olarak anlayamıyordu. İşte artık tam manasıyla başarmış hissediyor olmalıydı.
Arnavutluk’ta, Berlin Antlaşması’nın kararlarından mutlu olmayan Müslüman halk bir ayaklanma içindeydi. Arnavut topraklarının Karadağ’a bırakılmasına razı değillerdi. Büyük şovlara girişiyor, komiteler kuruyorlardı. Mehmed Ali Paşa, halkı yatıştırması için Arnavutluk’a gönderildi. Onları yatıştırmak, silahları toplamak ve komiteleri dağıtmak üzere çalışmaya başladı. Ayaklanma merkezlerinden biri olan Kosova’daki Yakova’ya geçmişti. Daha evvel Yanya kumandanı olarak vazifeli olduğu süreçte tanıştığı Abdullah Paşa’nın meskenine (kuleye) konuk oldu. O da muhaliflerin öncülerindendi. Muhaliflerin başında bulunan İstek Beyefendi ve etrafındakiler Mehmed Ali Paşa’ya kenti terk etmesi için yirmi dört saat vakit tanımıştı. Yoksa atağa geçeceklerdi. Mehmed Ali Paşa vazifesinin başında olduğunu söylediğinde onlar da kuleye saldırdı. Yanındaki sadık askerleriyle iki gün direniş gösterse de Abdullah Paşa’nın vefatının akabinde Mehmed Ali Paşa da linç edilerek öldürüldü. 51 yaşındaydı.
Mehmed Ali Paşa, suyun içindeki beyaz kuleyi bir daha hiç göremedi…
Nazım Hikmet
Ali Fuat Cebesoy’dan Nazım Hikmet’e dolu dolu bir aile
Mehmed Ali Paşa, Dağıstanlı ve Pir Şamil soyundan gelen Hafız Mehmed Paşa’nın kızı Ayşe Sıdıka Hanım’la evlenmiş ve bu evlilikten dört kızı olmuştu. Bu evlilikten başlayan soyu günümüze kadar ulaştı.
Kızlarından Zekiye Hanım, İsmail Fazıl Paşa ile evlendi ve çocuklarından biri Ulusal Mücadele’nin önde gelen isimlerinden Ali Fuat Cebesoy’du.
Bir öbür kızı Hayriye Hanım da İstanbul’a Hareket Ordusu Kumandanı olarak gelen Hüseyin Hüsnü Paşa ile evlenmişti. Oğullarından Tahsin Beyefendi, hukukçu ve siyasetçi Mehmet Ali Aybar’ın babasıydı.
Adviye Hanım, Tophane Nazırı Zeki Paşa’nın yaveri Binbaşı Tevfik Beyefendi ile evlendi.
Diğer kızı Leyla Hanım’ın kızı Celile Hanım ise Mehmed Ali Paşa’nın bir öbür torunuydu. Hiç göremediği Celile Hanım, birinci Türk ressamlardan biriydi ve onun oğlu da Türkiye’nin bugün hâlâ çok okunan şairlerinden biri oldu. Evet, o isim: Nazım Hikmet!
On iki yaşında kendine öbür bir yol çizmek için o pencereden kaçan çocuk, şairlerle, paşalarla dolu bir aileye sahip olarak gitti bu dünyadan. Ve her şey bir beyaz kuleyle başlamıştı…
*
Damla Karakuş
Not:
Biyografisini okumak istediğiniz şahısları lütfen bizimle paylaşın.
Instagram:
