Mustafa Kemal Atatürk’ün Hayatı

Cumhuriyetimizin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün günümüze kadar onsuz yaşanan yılları ve kıymetinin her geçen gün daha da hissedildiği vakitlerin tortusuyla yazılmış hayat hikâyesidir…

Evet, bugün 81. Defa saat 9’u 5 geçiyor. Ve güya birinci defa bu anı, hem de o odada yaşıyormuşçasına bu ayrılığa dayanmıyor kalbim. Öylesine geçmişimizde, bugünümüzde var olmuşsun ki, seni anlatmaya ne kadar cümle kursam yetmez, biliyorum. Sayfalarca yazdım; fakat hala o kadar eksik ki her şey. Bir yandan da bahis sen olunca insanın kalbi o denli hoş tamamlıyor ki bir sonraki cümleyi. Bugün bir defa daha sana kocaman sarılmak için yazdım. Naçiz vücudun toprak olmuş olabilir; lakin ruhun Türkiye’yi terk etmez biliyorum.

Kendi adıma, seni çok seviyorum…

Ülkem ismine, seni çok seviyoruz…

Durduramadığım, durduramadığımız gözyaşlarımızın akabinde bir kez daha,

İyi ki…

Doğduğu tarih ve mesken

Mustafa, 1881 yılında, Selanik’te, Zübeyde Hanım ve Ali İstek Efendi’nin oğlu olarak dünyaya geldi. Bu türlü başlıyordu çocukluğumuzun okullarında öğrendiğimiz kitaplarda Atatürk’ün hayatı. Doğduğu meskenin görseline kadar her şeyi hatırlıyorsunuz değil mi? Halbuki devrin kurallarına nazaran madalyonun bir öbür yüzü daha vardı. Bir tarih bilmek, konutu hatırlamak yetmiyordu…

Mustafa’nın doğum tarihi, aslında yıl olarak da kesin bilinmiyordu. Kendisi de bilmiyordu. Doğum tarihi ile ilgili karışıklık Osmanlı Dönemi’nde kullanılan iki takvimden doğmuştu. Bu devirde kullanılan Hicri ve Rumi Takvimin ortak noktaları ile birlikte, Mustafa’nın doğum yılı 1296 olarak kaydedilmiş; lakin yanına Hicri ya da Rumi mi, belirtilmemişti. Hal bu türlü olunca 26 Aralık 1925’ten itibaren Türkiye’de kullanılmaya başlayacak olan Gregoryen Takvimi’nde bu yılın, ay ve yıla bağlı olarak 1880 mi, yoksa 1881 mi; hangisine denk geldiğinin kesin olarak bilinmesine mahzur olmuştu.

Ay konusu da keza meçhuldü. Ulusal ve milletlerarası pek çok şura ve tertipte Türkiye’yi temsil eden Faik Reşit Ünat (1899-1964), Atatürk hakkında araştırmaları sırasında Zübeyde Hanım’ın Selanik’teki komşularını ziyaret etmiş ve husus ile ilgili bilgi almaya çalışmıştı. Lakin komşulardan kimi küçük Mustafa’nın doğumunun bir ilkbahar mevsimine denk geldiğini söylerken, kimine nazaran Ocak ya da bilemedin Şubat olmalıydı. Yani mevsimler bile tutmuyordu.

Tarihçi Enver Behnan Şapolyo (1900-1972), Zübeyde Hanım’ın oğlunun 23 Kânunievvel 1296’da doğduğunu söylediğini aktararak, Atatürk’ün doğum tarihinin 23 Aralık 1880 olduğunu belirtiyordu. Müellif, Tarihçi Şevket Süreyya Aydemir ise, tarihin 4 Ocak 1881 olduğunu açıklamıştı. Şişli Atatürk Müzesi’nde bugün sergilenen Atatürk’ün son nüfus cüzdanında ise, doğum tarihi 1881 olarak yazıyor.

Harp Okulu yıllarından sınıf arkadaşı, asker, siyasetçi Ali Fuat Cebesoy ise, Atatürk’ün şu telaffuzunu kaynak göstererek 1881 doğumlu olduğunu söz ediyordu: “Rauf Bey’le ben senin ağabeyin sayılırız. Zira ikimiz de senden birer yaş büyüğüz.” Bu ifadeyi kullanan Cebesoy, 1882 yılında doğmuştu…

Gelelim Atatürk’ün doğum gününün 19 Mayıs kabul edilişinin hikâyesine… Bu kabul, Tarihçi Reşit Saffet Atabinen’in bir jesti sonucu olmuştu. Atabinen, ulusun doğuşu üzerine bir jestte bulunmuştu ve bu jest, 19 Mayıs’ın değerini çok düzgün bir biçimde yansıtıyordu. Bu durum Atatürk’ün de takdirini kazanmıştı. Bu jesti izleyen günlerde bir öğretmen, planladıkları “Gazi Günü” için Atatürk’e doğum tarihini soruyordu. Lakin Atatürk tarihi net bir formda bilmediğinden en uygun günün 19 Mayıs olacağını düşünmüştü. Periyodun milletvekili Tevfik Rüştü Aras, bu husus üzerine Atatürk ile birlikte günler süren bir araştırmaya da başlamıştı. Araştırmanın sonunda takvimlerden kaynaklı yanlışlar sebebiyle doğum tarihini lakin 10 Mayıs – 20 Mayıs tarihleri ortasında daraltabilmişlerdi. Bunun üzerine Atatürk, “Neden 19 Mayıs olmasın?” diyerek doğum tarihini bulmuştu. Üstelik bugünü hak etmişti. Bundan bu türlü 19 Mayıs, Atatürk’ün resmi doğum günüydü. Evvel halka, diplomatik kanallar aracılığıyla da öbür ülkelere bildirildi…

Şimdi bu varsayımların ve Atatürk’ün kararının ışığında birinci cümlemi, eklemelerle geliştirmek istiyorum. Mustafa, 19 Mayıs 1881’de, Osmanlı Devleti’nde, Selanik’te, Islahhane Caddesi, Ahmet Subaşı Mahallesi’nde 3 katlı, 3 odalı pembe boyalı bir konutta Zübeyde Hanım ve Ali İstek Efendi’nin oğlu olarak dünyaya geldi. Alışılmış o vakitlerin üstüne çok savaşlar geçti, çok sular aktı. Mustafa’nın doğduğu konut artık Yunanistan’da, Selanik’te, Apostolu Pavlu Caddesi No: 75, Aya Dimitriya Mahallesi’nde!

Yine belirtmek gerek ki, bahsedilen adresteki bu mesken, Atatürk’ün üvey kız kardeşi Ruhiye Hanım’ın torunu Ferhat Babür’ün aktardığına nazaran doğduğu konut değildi. Burası Zübeyde Hanım’ın ikinci kocası Ragıp Bey’in konutuydu. Olağan bu da bir iddia…

Çocukluğu ve ailesi

Ali İstek Beyefendi, ailesini de yanına katarak Selanik’e göç etmişti. 93 Harbi sırasında (1877-1878) lokal birliklerde teğmenlik yapan Ali İstek Beyefendi, burada gümrük memurluğu ve kereste ticareti yaptı. 1871’de, Gümrük Koruma Teşkilatı’ndaki memurluğu sırasında Selanik’in Batısında, Langaza’da yaşayan çiftçi bir ailenin 14’ündeki kızı Zübeyde Hanım ile evlendi. Ali İstek Efendi’nin hayallerinde sarı saçlı mavi gözlü bir kızla evlenmek varken, siyah saçlı, bakışları derin mavi gözlü bu kıza sevdalanmıştı. Yeni Kapı Mahallesi’nde bir meskene yerleşmişlerdi. 1872’de birinci “Fatma” ismini verdikleri birinci çocukları bu meskende geldi dünyaya. 1874’te “Ahmed”, 1875’te de “Ömer” geldi. Ömer doğduğunda ablası Fatma, periyodun kuşpalazı salgınına yakalanmıştı ve çok geçmeden 3 yaşında hayata gözlerini kapadı.

1876’da, Ali İstek Efendi, Selanik’te Asakir-i Ulusala taburunda subay olmuştu. Tayini Yunanistan hududunda Çayağzı ya da Papaz Köprüsü diye anılan ıssız, dağlık, Yunan eşkıyalarının herkesi haraca bağladığı bir geçide çıkmıştı. Buraya ailecek taşınmışlardı. Ahmed 9, Ömer 8 yaşındaydı ki, burada tekrar kuşpalazından sebep yumdular hayata gözlerini…

Ali İstek Efendi, daha sonra kereste ticareti yapmaya başladı. Ticaret işi tutmuştu, artık gelir seviyeleri daha düzgündü. Zübeyde Hanım ile birlikte Selanik’te Islahane semtinin Ahmet Subaşı Mahallesi’nde bir meskene taşındılar. Bu konut, gün gelecek Lozan Antlaşması ile kaybedilecek ve 1937’de, Selanik Belediyesi tarafından Atatürk’e ikram edilecekti. Vefatından sonra da müzeye dönüştürülecekti.

Bu üç katlı meskende, 1881’de Mustafa geldi dünyaya. Nasıl büyük bir umuttu kaybettiklerinden sonra. Ali İstek Efendi, çocukken kazayla beşikten düşüp vefatına sebep olduğu kardeşinin ismini vermişti oğluna. Onu hiç unutamamıştı. 1885’te de “Makbule” ismini verdikleri bir kız çocukları oldu. 1889’da da “Naciye” doğmuştu; lakin o da Mustafa’nın Harp Okulu’nu bitirdiği yıl vereme yenik düşecekti…

Zübeyde Hanım, Naciye’ye gebeyken Ali İstek Efendi de yummuştu hayata gözlerini. Vefat, ailenin üzerinde derin bir nefes üzere geziniyordu. Artık Zübeyde Hanım üç çocuğu ile kalakalmıştı. En büyükleri Mustafa daha 8’inde bile değildi. Zübeyde Hanım, çocukları alarak ağabeyi Hüseyin Bey’in Langaza’daki çiftliğine gitti. Babasının konutundan sonra büyümekte olan Mustafa’yı burada yeni bir hayat bekliyordu…

Mustafa ve kardeşi Makbule, dayılarının çiftliğinde kulübede oyunlar oynayarak büyüdü. İki kardeşin en sevdiği oyun kargaları kovalamaktı. Kargalar ekinleri yemesin diye onları kovalıyorlardı. Aslında bunu dayısı bir iş olarak veriyordu Mustafa’ya. Köy hayatına adapte olmaya çalışırken pek çok görevde dayısına yardımcı olmaya çalışıyordu. Lakin Makbule ile en sevdikleri tarla bekçiliği idi. Kargaları bu sırada kovalıyorlardı zira. Çocukluklarının en enfes anıları ortasındaydı. Genelde çocukluğunun yoksulluk içinde geçtiği anlatıldı daima. Halbuki Mustafa, yıllar sonra Armstrong isimli bir biyografi muharririne verdiği röportajda baba konutu ile ilgili yaptığı şu açıklama kayıtlardaydı:

“Ben fakir çocuğu değilim. Babamın ormanları vardı. Kereste ticaretinden varlıklı olmuştu. Bu yüzden eşkıyalar tarafından kaçırılmıştı. Annem de bir köylü bayanı değil.”

Zübeyde Hanım, ağabeyine yük olmak istemiyordu. Üstelik dul bir bayan olmanın yükü de pek hafif değildi. Bunun için ikinci evliliğini yapmaya karar verdi ve Selanik Gümrükler Başmüdürü Ragıp Beyefendi ile evlendi. Ragıp Bey’in de birinci evliliğinden dört çocuğu vardı. Mustafa, aslında sonraları Ali Fuat Cebesoy’a, “Bana karşı daima çok saygılı davranmış, büyük adam muameleleri etmiştir. Nazik ve kibar bir insandır.” diye anlatacaktı Ragıp Bey’i. Fakat şu anda bu evliliği, babasının anısına saygısızlık olarak görüyordu. Çok kızmıştı. Bu kızgınlığı Selanik’te okula devam ettiği sırada kendi içinde yaşıyordu. Zübeyde Hanım, Balkan Savaşı’ndan sonra (1913), artık Osmanlı toprağı olmaktan çıkan Selanik’i terk ederek Makbule ile birlikte İstanbul’a geldi. Burada Beşiktaş Akaretler’de bir konuta yerleşti.

Mustafa, tahminen yine evlendiği için annesine çok kızgındı; lakin insanlara, bilhassa bayanlara nasıl davranacağını ondan öğrenmişti. Yıllar sonra şöyle bir cümle ile tabir edecekti bu durumu:

“Benim bayanlara ait fikriyatımın oluşmasında en kıymetli isim annemdir.”

Eğitim hayatı

Artık okula gitme vakti gelmişti ki, Mustafa’nın anne ve babasını bir uyuşmazlık sardı. Sonraları Mustafa’nın aklına düşen birinci anılardan biri olarak anacağı bu an, bir gayretin öyküsüydü. Anneciği Zübeyde Hanım, ilahilerle tahsilinin başlamasını ve bundan sebep Hafız Mehmet Efendi’nin Mahalle Mektebi’ne gitmesini istiyordu. Babacığı Ali İstek Efendi ise, o periyotta yeni açılan yeni formüllerle eğitim veren seküler Mekrebi Şemsi İbtidai’sine (Şemsi Efendi Mektebi) gitmesinden yanaydı.

Giderek bu tartışmada bir çıkmaza girdiklerini fark eden Ali İstek Efendi, ustalıkla bir tahlil bulmuştu. Mustafa, alışılagelmiş bir merasimle, tıpkı anneciğinin istediği üzere Mahalle Mektebi’ne başladı. Böylelikle Zübeyde Hanım’ın gönlü kazanılmıştı. Mustafa birkaç gün sonra Mahalle Mektebi’nden ayrılarak Şemsi Efendi Mektebi’ne kaydoldu. Mustafa, bu anıyı her gülümseyerek anışında, babasına okul seçimi konusunda daima minnet duyacaktı.

1888’de babasının vefatı üzerine dayısının çiftliğine gittiklerinde Mustafa’nın eğitimi de aksamış oldu. Buna bir tahlil bulunmalıydı. Annesi bu mevzuda çok kaygılıydı. Bunun için oğlunu Selanik’e, teyzesinin meskenine göndermeye ve mektebe devam etmesine karar verdi. Böylelikle Mustafa okula döndü.

Okula gidiyordu, başarılıydı da. Komşuları Binbaşı Kadri Beyefendi çok ilgisini çekiyordu. Hele daima mektep üniforması ile gördüğü oğlu Ahmet, Askeri Rüştiyesi’ne gidiyordu ve bu durum Mustafa’nın ilgisi dışına çıkamıyordu. Artık aklı fikri bu türlü bir elbise giymenin hevesindeydi. Gözü askeri öğrencilerin, sokaklarda gördüğü zabitlerin üniforması üzerindeydi. Bu işi yapmayı ne çok istediğini düşünmeden edemiyordu. Fakat bunun için Askeri Rüştiyesi’ne gitmeliydi ve annesini buna razı etmesi zordu. O sıralarda Selanik’e gelen annesine, dayanamamış Askeri Rüştiyesi’ne gitme isteğinden bahsetmişti. Askerlik, Zübeyde Hanım için hayli ürkütücü bir meslekti. Şiddetle oğlunun karşısındaydı. Bundan sebep Mustafa, kabul imtihanına gizlice girdi. İmtihanı kazanmıştı. “Böylece valideye karşı bir buyruğu vaki ihdas edilmiş (oluşmuş) oldu.” diye özetleyecekti 1922’de Ahmet Emin’e verdiği röportajında bu durumu…

Rüştiyede olmak Mustafa’ya çok âlâ gelmişti. En çok Matematik dersini seviyordu. Çok vakit geçmeden en az dersin hocası kadar, tahminen ondan da çok şey bilir olmuştu Matematik hakkında. Dersler dışında da en çok kompozisyon yazmayı seviyordu.

Mustafa Kemal’in Matematik sevgisi

Matematik Öğretmeni, Yüzbaşı Üsküplü Mustafa Sabri Beyefendi idi. Öğretmeninin kendisine Kemal ismini verişini tekrar Ahmet Emin’e verdiği röportajda şöyle anlatıyordu: “Bir gün bana dedi ki: ‘Oğlum, senin de ismin Mustafa, beni de… Bu bu türlü olmayacak. Ortada bir fark bulunmalı; bundan sonra ismin Mustafa Kemal olsun…’ O vakitten beri ismin filhakika Mustafa Kemal kaldı.” Öğretmeni, harikalık, olgunluk manasına geldiğinden seçmişti bu ismi.

Mustafa Öğretmen epeyce sert mizaçlıydı. Onun için sınıfta birinci olmuşsun, ikinci olmuşsun fark etmezdi. Askeri Rüştiyesi’nden mezun olduğunda hem kalbinden taşan bir Matematik sevgisi, hem de yeni bir ismi vardı artık Mustafa’nın.

Rüştiye’nin akabinde Mustafa, Kuleli Askeri İdadisi’ne girmeyi düşünüyordu. Lakin ona ağabeylik eden Selanikli Subay Hasan Bey’in tavsiyesine kulak vererek 1896’da, Manastır Askeri İdadisi’ne gitmeye karar verdi. Rüştiye’de uygunca ilerlettiği Matematik, burada epey kolay geldi. Bunun içim Matematik ile daha da severek ilgilendi. Lakin Fransızcası bir epey zayıftı. Öğretmeni onunla pek ilgilenmiyor, ekseriyetle ikazlarda bulunuyordu. Doğrusu bu ihtarlar pek gücüne gidiyordu Mustafa’nın; fakat üzülüp kabullenmek, vazgeçmek de ona nazaran değildi. Kendine devalar aramaya koyuldu. 2-3 ay kadar gizlice Frerler Mektebi’nin özel sınıfına giderek Fransızcasını ilerletti. Fransızca Öğretmeni Yüzbaşı Nakiyüddin Bey’in (Yücekök) de, özgürlük fikri Mustafa Kemal’in fikir yapısını çok etkileyecekti…

İdadi’deki Tarih Öğretmeni Kolağası Mehmet Tevfik Beyefendi (Bilge) de Mustafa Kemal’in tarihe olan merakını parlatıyordu. Asker olmak isteği, tarih öğrendikçe daha da artıyordu. O denli ki 1897’de, Osmanlı-Yunan Savaşı’na istekli olarak katılmak istemişti. Lakin hem şimdi 16 yaşında olduğu için, hem de hala İdadi’de öğrenci olduğu için cepheye gidemedi. Mustafa, 1899’da, İdadi’den ikincilikle mezun oldu.

13 Mart 1899’da, İstanbul’da, Mekteb-i Harbiye-i Şahane’ye girdi. Birinci sınıfı 27., ikinci sınıfı 11. olarak bitirmişti. 1902’de ise, üçüncü sınıfı 549 kişi ortasından Mülazım (Teğmen) rütbesiyle, piyade sınıf sekizincisi (1317 – P.8) olarak tamamladı. Çabucak akabinde da Erkan-ı Harbiye Mektebi’ne, şimdiki ismiyle Harp Akademisi’ne devam etti. 11 Ocak 1905’te de, buradan Kurmay Yüzbaşı rütbesiyle mezun oldu…

Edebiyatı keşfi

Mustafa’nın edebiyatla tanışması, Bursa İdadisi’nden kovulan Ömer Naci’nin sınıflarına gelmesiyle olmuştu. Ömer Naci, daha o vakit bile şairdi. Mustafa’dan okumak için kitap istedi. Bütün kitaplarına baktığında arkadaşı hiçbirini beğenmemişti ve bu Mustafa’nın pek gücüne gitmişi. O denli ki Mustafa, şiiri, edebiyat diye bir şey olduğunu yeni fark ediyordu. Bugüne dek öylesine Matematik kitaplarına gömülmüş, Fransızca öğrenmek için çabalamıştı ki, Edebiyat diye bir alan aklından bile geçmemişti. Öyleyse artık keşfetmenin tam vaktiydi.

Şiir pek ilgisini çekmişti Mustafa’nın; ancak Kitabet (Güzel Yazı) Hocası olarak İdadi’ye yeni gelen bir hoca, “Bu stil işgal, seni asker olmaktan uzaklaştırır.” diyerek yasaklamıştı. Hoş yazmak hevesi daima kalbinin bir köşesinde kaldı.

İdadi’de, tüm öğrenciler birinci olmak için birbiri ile yarışıyordu. Nihayet İdadi’yi tamamladığında Harbiye’ye geçmişti. Matematik tutkusu hala devam ediyordu. Birinci sene başında kavak yelleri esiyordu. Derslerini ihmal etmişti. Yılın nasıl geçtiğini bile fark edememişti ki, kendini çabuk toparladı. İkinci sınıfta askerlik derslerine daha bir merakla sarılır olmuştu. Bir yandan da gönlünde hala şiir yazma hevesi vardı; lakin İdadi’deki hocasının yasaklı ihtarını da aklından çıkarmıyordu. Hoş kelam söylemek ve yazmak isteği, yüreğinde edebiyata karşı sonsuz bir sevgi beslemesini sağlıyordu. Teneffüste arkadaşları ile bir ortaya gelerek ellerinde bir saat, “Bu kadar dakika sen, bu kadar dakika ben söyleyeceğim” diye hoş yazı alıştırmaları yapıyorlardı. Gönlüne düşmüş edebiyat ışığını pek söndürmeye niyeti yoktu…

Çocukluk aşkı

Kardeşi Makbule ile çocukluk arkadaşı ve daha sonradan da yaveri olan Salih Bozok’a nazaran, birinci sefer 12’sindeydeyken Binbaşı Rüknettin’in 8 yaşındaki kızı Müjgan’a âşık olmuştu. Çocuk kalbi Müjgan için pır pır ediyordu. İkinci aşkının ismi ise, Hatice idi. Hatice’nin annesi görüşmelerine mani olmuştu…

Tekrar gençliğe adım atan çocuk yüreğinde aşkı hissetti. Selanik Askeri Kumandanı Şevki Paşa’nın 12 yaşındaki kızına Matematik dersi verirken âşık olmuştu. Birinci gençliğini geride bırakırken bir de Selanik’te olduğu periyotta Rum asıllı tüccar Eftim Karinte’nin kızı Eleni Kriyas’a da âşık olduğu söyleniyordu…

Kalbinin varlığını hissediyor olmak Mustafa için epeyce pahalıydı. Mesleği ve kalbi ortasında bir yerde yaşayacağı günler vardı…

Siyasete birinci ilgisi

Matematik, Edebiyat, Fransızca… Okul eğitimi ona pek çok ilgi alanı kazandırmıştı. Ne vakit ki Harbiye yılları başladı, işte o vakit siyaset fikirleri de ilgisini çeker olmuştu. Şimdi içine işleyecek büyük fikirler edinmemişti; lakin pek uzağında da değildi. Namık Kemal’in kitaplarını okuyorlardı. O da fakat yattıktan sonra mümkün oluyordu. Çok sıkı bir periyottu. Bu çeşit yapıtları okumaya uğraş ediyor, sonra da fikirlerini paylaşıyorlardı. Bir yerlerde bir eksiklik olduğu hissiyatı gelip yapışıyordu boğazlarına. Yeniden de olay o denli çabucak gözlerinin önünde canlanıvermiyordu. Pişmelilerdi.

1922’de Ahmed Emin’e verdiği röportajda bu mevzu ile ilgili şöyle diyordu: “Erkân-ı harp sınıflarına geçtik. Mutad olan derslere çok uygun çalışıyordum. Bunların fevkinde olarak bende ve birtakım arkadaşlarda yeni fikirler peyda oldu. Memleketin yönetiminde ve siyasetinde kötülükler olduğunu keşfetmeye başladık.”

Bu keşif, bilhassa Mustafa Kemal’in ömründe yeni kapılar aralayacaktı…

Okul gazetesi çıkardılar

Kapıların aralanması için evvel birkaç pencereye muhtaçlık vardı tahminen. Onlar da o denli yaptılar. Yeni kapılar açmaya biraz vakit vardı madem, öyleyse keşfettiklerini okuldaki öbür öğrencilerle de paylaşmalılardı. Onların da görmesini sağlayacak bir pencere aralamakla başlayabilirlerdi. Bir ışıkla başlamıyor muydu sonuçta her şey?

Bir hevesle çıktılar yola ve el yazısı ile gazete çıkarmaya başladılar. Sınıftan keşfe çıkmış o birkaç arkadaşın kendilerince kurdukları gazetenin yazılarını çoğunlukla Mustafa yazıyordu. Bu gazete, Mekatip Müfettişi (Okullar) İsmail Paşa’nın dikkatinden kaçmamıştı. Bilhassa takip ettiriyordu. Kusurlu gördüğü bu işe Okul Müdürü İstek Paşa “Ya farkında olmuyor, ya müsamaha gösteriyor.” Diyordu. İstek Paşa da mevkiini korumak için durumu inkâr etmişti.

Mustafa Kemal ve arkadaşları artık gazete konusunda daha dikkatlilerdi. Bir gün tekrar dersliklerden birinde gazete yazılarından birini yazmak için kapıya nöbetçi bırakmış çalışıyorlardı ki, İstek Paşa, kuşlardan birinin uçurduğu haberle soluksuz bastı sınıfı. Yazılar açık seçik masanın üzerinde duruyordu; hazırlıksız yakalanmışlardı. Yeniden de görmezden geldi. Yalnızca dersleri dışında diğer bir şeyle uğraşmalarını yasakladığını söylüyordu. Öbür bir cezai süreç de uygulamadı. Kendinde aranan kusuru dışa vurmak istemiyordu…

Mustafa ve arkadaşları, Erkânı Harbiye sınıfları bitene kadar bu işleri sürdürdü. Yüzbaşı olarak mezun olduğunda İstanbul’da geçirecekleri vakitte bu işlerle daha rahat ilgilenmeyi umuyordu. Bir arkadaşlarının ismine bir apartmanda daire tuttular. Orta sıra burada toplanıyorlardı. Attıkları her adım biliniyordu; okul bitse de takipleri bitmemişti. Lakin öylesine işleriyle meşgullerdi ki, bir hafiyenin ortalarına gireceğini düşünemediler. Fethi Beyefendi isminde eski arkadaşlardan biri çıkmıştı karşılarına. Fakir hali, yardıma muhtaç imajı ile hislerine dokunmuş, onlardan yatacak yer istemişti. Mustafa ve arkadaşları da onu, çalıştıkları bu apartmanda yatırmaya karar verdi.

Fethi Beyefendi, 2 gün sonra Mustafa’ya buluşmak üzere bir yer söyledi. Mustafa oraya vardığında Fethi Bey’in yanında saraya mensup bir yaver vardı. Bir gün sonra hepsi tevkif edilmişti. Anlaşılmıştı ki, Fethi Beyefendi, İsmail Paşa’nın hafiyesi idi. Mustafa bir mühlet yalnız başına mahpus kaldı. Sonrada sorguya çekilmek üzere saraya götürüldü. Orada İsmail Paşa, Başkâtip ve bir de sakallı bir adam vardı. Sorguda anlıyordu ki, gazete çıkarmak, teşkilat kurmak, apartmanda çalışmak üzere işlerden hatalı bulunmuşlardı. Aslında tabiri alınan başka arkadaşlar da itirafta bulunmuştu. Birkaç ay tutukluluk hali devam ettikten sonra hür bırakıldılar…

Askerliğe birinci adımları

Birkaç gün sonra Erkan-ı Harbiye’yi bitirmiş öğrencileri çağırdılar. Eşit bir dağılımla Edirne ve Selanik’e, yani o zamanki 2. Ve 3. Ordulara gitmeleri kararlaştırılmıştı. Kimin nereye gideceği ise, Kur’a ile aşikâr olacaktı. Lakin şayet adaylar kendi ortalarında anlaşırlarsa buna gerek yoktu. Mustafa çabucak bir işaretle arkadaşlarını bir ortaya topladı. Tesirli bir kişiliği vardı. Biraz konuştuktan sonra kim nereye gidecek, kendi ortalarında ayrıldılar. Mustafa’yı, Suriye’ye sürgün etmişlerdi. Şam’da bir Süvari Kıtası’nda staj yapacaktı. 1905’te Harp Akademisi’nden Kurmay Yüzbaşı rütbesi ile mezun olan Mustafa Kemal, 16’sından beri bu günler gelsin diye yanıp tutuşuyordu. 1905-1907 yılları ortasında, Şam’da 5. Ordu’da, Lütfi Müfit Bey’in (Özdeş) buyruğunda misyonlu olacak; şu iki yıla pek çok şey sığdıracaktı…

İlk stajında 5. Ordu’ya bağlı 30. Süvari Alayı’nda bulunun Mustafa Kemal, düşük rütbeli stajyer bir Kurmay Subay olarak Suriye’nin çeşitli bölgelerindeki isyanlarla ilgileniyordu. Bu çalışma ortamı ona küçük savaş diye anılan gerilla savaşı üzerine deneyimler katmıştı. Burada 4 ay geçirdikten sonra Şam’a döndü.

Ekim 1906’da, Binbaşı Lütfi Beyefendi, Lütfi Müfit Beyefendi (Özdeş), Dr. Mahmut Beyefendi, askeri tabip Mustafa Cantekin ile “Vatan ve Hürriyet” isimli bir cemiyet kurmuşlardı ki, ordudan müsaadesiz Selanik’e gitti. Hedefi bu cemiyetin orada da bir şubesini açmaktı. Selanik Merkez Kumandan Muavini Yüzbaşı Cemil Bey’in (Uybadın) yardımıyla çıktı karaya. Çok geçmeden arandığını öğrendi. Ona ağabeylik eden Albay Hasan Beyefendi, Yafa’ya döndü. Buranın kumandanı Ahmet Bey’den, Mustafa’ya Mısır hududunda Birüssebi’ye gönderildiğini bildirmesini önerdi. Ahmet Beyefendi de bu öneriyi dikkate alarak Mustafa Kemal’i, Birüssebi’ye tayin etti. Fakat bir müddet sonra topçu stajı için tekrar Şam’a gönderildi. Mustafa Kemal, 20 Haziran 1907’de, Kıdemli Yüzbaşı (Kolağası) unvanına erişti. 13 Ekim’de ise, 3. Ordu’ya Kurmaya olarak atandı…

Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’nin Selanik şubesini açtıktan sonra oradan gitmek zorunda kalmıştı. Artık tekrar Selanik’e geldiğinde, kurulmasına öncülük ettiği cemiyetin şubesinin, İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne dahil edildiğini öğrendi. Bunun üzerine Şubat 1908’de, kendisi de 322 üye numarası ile İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne üye oldu. 22 Haziran 1908’de, Mustafa Kemal artık Rumeli Doğu Bölgesi Demir Yolları Müfettişliği’ne atanmıştı…

İşinde adım adım ilerliyordu. Çokça hayali vardı. Ulaşmak istediklerinin bir gün kendisini de, ülkesini de farklı bir yere taşıyacağını, yeni bir ülkenin kurulmasının birinci adımlarını attığını hissediyor muydu sanki?

Her şeyin çok süratli dönüştüğü vakitlerdi. Yeni atandığı misyonunda şimdi beş ay geçirmişti ki,23 Temmuz 1908’de, II. Meşrutiyet’in ilanının akabinde yıl bitmeden Aralık sonlarına gerçek, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nce bugünkü Libya’nın bir modülü olan Trablusgarp’a gönderildi. Mustafa Kemal’in burada toplumsal, siyasal ve güvenlik problemlerini incelemesi amaçlanmıştı.

Mustafa Kemal burada, 1908 Devrimi’nin fikirlerini Libyalılara anlatmaya, yaymaya çalışıyordu. Nüfusun farklı bölümünden gelenleri Jön Türk Siyasetine kazanmaya çalışırken bir yandan da bölge halkının güvenliği problemi ile ilgileniyordu. Probleme epey hakimdi. Tıpkı anda pek çok şeyi yönetim edecek müşahede yeteneğine, azme ve özgüvene sahip olduğunun şuurundaydı. Buradayken kentin dışında yapılan bir savaş tatbikatına da katıldı. Bingazi Garnizonuna liderlik ederek, askerlere çağdaş teknikler öğretmişti. Ayrıyeten bu tatbikat sürecinde, isyana meyilli Pir Mansur’u konutunu sararak denetim altına almışlardı. Bu durumun bölgede sistem tersi öteki şahıslara örnek olmasını hedeflemişti. Tatbikat sürecindeki gözlemlerinden çıkardığı sonuçla kentten, kırsal bölgeden, tüm insanları müdafaa için yedek bir ordu da planlamaya çoktan başlamıştı…

Mesleğinin birinci yıllarında adımlarını sağlam ve dolu dolu atmaya çalışıyordu. Mustafa Kemal, Trablusgarp’taki misyonunu tamamladıktan sonra 13 Ocak 1909’da, 3. Ordu’ya bağlı Selanik Redif Fırkasının Kurmay Lideri olarak yeni misyonuna başladı. 31 Mart Ayaklanması kapıdaydı. Her şey 13 Nisan 1909’da, Meşrutiyet’e karşı 3. Ordu’ya bağlı olan Taşkışla’da muntazam bir biçimde konumlanan 2. Ve 4. Avcı Taburlarının isyanı ile başladı. Akabinde öbür birlikler de katılarak bu ayaklanmayı büyüttüler. Bu küme, II. Meşrutiyet’in ilan edilmesinden sonra İstanbul’daki idareye karşıydı. Ayaklanma 13 Nisan’da yaşansa da, Rumi Takvime nazaran 31 Mart 1325’te başladığı için ismi tarihe 31 Mart Ayaklanması olarak geçecekti. Mustafa Kemal, 13 gün süren bu ayaklanmayı bastırmak üzere Selanik ve Edirne’den yola çıkarak Mirliva Mahmut Şevket Paşa komutasındaki, 19 Nisan’da İstanbul’a girecek Hareket Ordusu’na bağlı birinci kademe birliklerinin Kurmay Lideri idi…

Bu büyük isyan karşısındaki başarılı duruşu ile göz dolduruyordu Mustafa Kemal. Kendisi de inceden bir gurur duyuyordu çalışmalarıyla. Misyonları arka arda devam etti. Çabucak sonra 3. Ordu Kurmaylığına atanan Mustafa Kemal, daha sonra da 3. Ordu Subay Talimgâhı Komutanlığı, 5. Kolordu Kurmaylığı, 38. Piyade Alayı Komutanlığı üzere pek çok misyonda parladı.

1910’da Fransa’ya giden Mustafa Kemal, döndüğünde 27 Eylül 1911’de, İstanbul’da Genelkurmay Karargâhı’nda vazifeye başladı…

Mustafa Kemal Fransa’da

Stuart Kline’in “Türk Havacılık Kronolojisi” kitabında anlattığına nazaran Mustafa Kemal, 1910’da, yeni üretilen uçakların deneme uçuşlarının yapıldığı Picardie Manevraları’na katılmak için Fransa’ya gitmişti. Bu uçuşlardan birine Mustafa Kemal de katılmak istiyordu; lakin Ali İstek Paşa buna mani olmuştu. İşte Mustafa Kemal’in katılmadığı o deneme uçuşundaki uçak yere çakıldı. Gelecek vakitte bu olaya dayanarak Atatürk’ün uçağa binmekten korktuğu söylenecekti. Halbuki Stuart Kline’in kitabında yer verdiği üzere bu olaydan sonra Mustafa Kemal, 3 kere deneme uçuşuna katılmıştı.

Savaş yıllarında Mustafa Kemal

19 Eylül 1911’de, İtalyanların, Trablusgarp’a saldırmasıyla Trablusgarp Savaşı başlamıştı. 27 Kasım 1911’de Binbaşı unvanına yükselen Mustafa Kemal de, 18 Aralık’ta, Binbaşı Enver Beyefendi, Binbaşı Fuat (Bulca), Binbaşı Fethi (Okyar), Binbaşı Nuri (Conker) üzere öbür İttihatçı subaylar ile birlikte hareket etti. Kümesi ile birlikte Mısır’da, Kahire ve İskenderiye üzerinden Bingazi’ye geçtiler. Bu seyahat sırasında İskenderiye’den yola çıktıktan bir müddet sonra hastalanmıştı. Buna karşın 22 Aralık’ta, Tobruk yakınında zafer kazandı.

Derne’deki, 16-17 Ocak 1912 taarruzunda gözünden yaralanmıştı. Bir ay kadar hastanede tedaviye alındı. Güzelleştikten sonra 6 Mart’ta, Derne Komutanlığı’na getirilen isim oldu. Eylül’de, artık barış görüşmeleri başlamıştı. Lakin buna karşın bir yandan da çatışmalar devam ediyordu. Bu çelişkiyi 8 Kasım’da Karadağ’ın, Osmanlı’ya karşı savaş ilan etmesi sonlandırdı. Balkan Savaşları’nın başlaması ile barışa razı olunmuştu. 18 Ekim 1912’de biten savaşın akabinde Mustafa Kemal, başka subaylarla birlikte İstanbul’a dönmüştü…

Balkan Savaşları

8 Ekim 1912’de, Balkan Savaşı patlak vermişti. Trablusgarp’ta, Derne Kumandanı olarak misyonunun başında olan Mustafa Kemal, Binbaşı Nuri Beyefendi ile bu savaşlarda vazife almak istiyorlardı. Mustafa, periyodun Osmanlı Harbiye Nezareti Enver Bey’in de müsaadesini alarak Trablusgarp’tan 24 Ekim’de ayrıldı.

Mustafa Kemal, 24 Kasım’da, karargâhı Bolayır’da bulunan Bahr-i Sefit Boğazı (Akdeniz Boğazı) Kuvayi Mürettebesi Harekât Şubesi Müdürlüğü’ne atanmıştı. Osmanlı ordusu burada General Stiljan Georgiev Kovachev komutasındaki Bulgar 4. Ordusu’na yenildi. I. Balkan Savaşı’nın 30 Mayıs’ta sonlanmasının akabinde, 16 Haziran 1913’te, İkinci Balkan Savaşı başladı. Birinci Balkan Savaşı’ndan sonra oluşan sonlardan tüm devletler rahatsızdı. Toprak paylaşımının adaletsiz olduğunu, Bulgaristan’ın hak ettiğinden daha fazla toprak aldığını düşünüyorlardı. Osmanlı Devleti de, kaybettiği toprakları geri almak istiyordu. Yunanistan, Bulgaristan, Arnavutluk, Sırbistan, Karadağ ve Osmanlı II. Balkan Savaşı’na tutuştuğunda, Romanya da bu ortamdan kârlı bir halde yararlanmak için sonradan savaşa dâhil oldu.

Savaşta tek gaye Bulgaristan olduğundan tüm devletlerin hamlesini kaldıramadı ve ağır bir mağlubiyet aldı. Bulgaristan savunmaya çekilmek için birçok yerdeki askerlerini çekmişti. Stratejisini yeterli uygulayan Osmanlı Ordusu da, 21 Temmuz’da Edirne’ye girdi. Böylelikle Edirne, Kırklareli ve Dimetoka geri alındı… Mustafa Kemal, komutası altındaki birliklerle Dimetoka ve Edirne’ye girdi…

Mustafa Kemal, 27 Ekim 1913’te Sofya Askeri Ateşeliği’ne atandı. Burada yakın arkadaşı Sofya Sefiri (Elçi) Fethi Bey’in (Okyar) buyruğunda çalışacaktı. Ayrıyeten bir yandan Belgrad ve Zora Askeri Ataşeliği’ni de ek vazife olarak yürütüyordu. Bu vazifeler devam ederken 1 Mart 1914’te, Yarbaylık (Kaymakam) rütbesine yükseldi…

Şimdi ufukta I. Dünya Savaşı vardı…

I Dünya Savaşı yılları

28 Temmuz 1914’te başlayan global savaş, Avrupa merkezliydi ve II. Dünya Savaşı’na dek “Dünya Savaşı”, “Büyük Savaş” olarak anılacaktı. Bu savaşta Almanya ile müttefiktik. Mustafa Kemal, I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Ordusu için çalışıyordu. Çanakkale Cephesi’nde Albaylığa, Sina ve Filistin Cephesi’nde de Yıldırım Orduları Generalliğine atandı…

Mustafa Kemal’in, Askeri Ataşe nazaran Ocak 1915’te sona erecekti. Savaş da bu misyon sürecinde başlamıştı. 28 Temmuz’da başlayan savaşa, Osmanlı Devleti, 29 Ekim’de girmişti. 20 Ocak 1915’te Mustafa Kemal 3. Kolordu buyruğunda Tekfurdağ’da kurulacak 19. Fırka Komutanlığı’na atandı.

19. Fırka, Müstahkem Mevki Komutanlığı’nın buyruğuyla, 23 Mart 1915’te, Eceabat Bölgesi’nde ihtiyata alınmıştı. 25 Nisan 1915’te, İtilaf Devletleri’nin Gelibolu Yarımadası’na saldırmasıyla Çanakkale Savaşı da başlamış oldu. Mustafa Kemal burada, 3. Kolordu Kumandanı Mehmet Esat Paşa buyruğunda, Yarbay (Kaymakam) rütbesiyle savaşıyordu. Arıburnu’na çıkan ANZAC Askerlerini yarımada içine ilerlemeden, Conkbayırı’nda durdurmuştu. Bu yadsınamaz bir başarıydı ve 5. Ordu Kumandanı Alman Generali ve Osmanlı Mareşali, bu savaşta Müşir rütbesi kazanan Otto Liman von Sanders’in takdirini kazanmıştı. 1 Haziran’da Miralaylığa yükseldi.

Ağustos ayında İngilizler, Suvla Körfezi’ne ikinci çıkartmasını yapmıştı. 8 Ağustos akşamı von Sanders, Anafartalar bölgesinde bulunan birliklere komuta verdi. 9-10 Ağustos’ta, Anafartalar Zaferi kazanılmıştı. Akabinde 17 Ağustos’ta Kireçtepe ve 21 Ağustos’ta da II. Anafartalar Zaferi geldi. Artık Mustafa Kemal’in muvaffakiyetinin lisandan lisana dolaşma vakti idi. Ruşen Eşref Beyefendi (Ünaydın) başta olmak üzere İstanbul basını, Mustafa Kemal’i, halka “Anafartalar Kahramanı” olarak tanıtmıştı…

Bu muvaffakiyetin akabinde Mustafa Kemal, 14 Ocak 1916’da, Gelibolu’dan Edirne’ye sevk edilen 16. Kolordu Komutanlığı’na atanmıştı. Burada geçireceği 2 aylık süreçte 16. Kolordu’nun bütünlüğünü sağlama ve eğitimi ile ilgilendi. Bu sırada savaşta gelinen noktaya nazaran de, Doğu Cephesi’nde Rus birlikleri Osmanlı 3. Ordusu’nu püskürtmüş, 16 Şubat’ta Erzurum’u, 3 Mart’ta Bitlis, Van, Hakkari ve Muş’u işgal etmişti. Bunun üzerine Albay Mustafa Kemal, 15 Mart’ta, buyruğundaki 16. Kolordu ile birlikte 3. Ordu’yu desteklemek üzere Diyarbakır’a gönderildi…

Şimdi zekâ konuşturma vaktiydi. Aslına bakılırsa bu rütbesine nazaran ağır bir sorumluluktu. Fakat stratejik yaklaşımları ile 1 Nisan’da Diyarbakır’da iken Tuğgeneralliğe (Mirliva) yükseltilen Mustafa Kemal’e, bir de “Paşa” unvanı verildi. Bu kadarla da kalmayacaktı. Mustafa Kemal, bir taktik uyguladı ve geri çekilme buyruğu verdi. Düşman onun pes ettiğini sandığı anda da, beklenmedik bir atak ile evvel Muş’u Ruslardan kurtardı. Böylelikle Osmanlı’ya stratejik bir üstünlük sağlamıştı. Kafkas Cephesi’nde gösterdiği bu muvaffakiyetten sebep “Altın Kılıç Madalyası”na layık görüldü. Ağustos bitmeden Muş ve Bitlis tümüyle Rus işgalinden kurtarılmıştı…

Savaş tüm soğuk yüzü ile devam ediyordu. Mustafa Kemal Paşa, 7 Mart 1917’de, karargâhı Diyarbakır’da bulunan 2. Ordu Kumandan Vekilliğine atandı. Daha sonra Hicaz Kuvve-i Seferiyesi Komutanlığı’na getirilmek istense de, bunu kabul etmemişti. 5 Temmuz’da, Yıldırım Orduları buyruğundaki 7. Ordu Komutanlığı’na atandı…

Bu sırada İstanbul’da da öbür şeyler yaşanıyordu. İttihatçı fedailerden Yakub Cemil, savaşın kaybedileceğine kanaat getirip bir hükümet darbesi yapmaya karar vermişti. Ona nazaran artık tek kurtuluş yolu Bab-ı Âli’yi basıp, hükümeti devirmekti; Başkomutan Vekili ve Harbiye Nazırı’nın değiştirilmesi gerekiyordu. Mustafa Kemal’in bundan haberi yoktu; ancak o, Başkomutan Vekili ve Harbiye Nazırı vazifesi için Mustafa Kemal’i düşünüyordu. Bu işe kalkıştığı arkadaşlarından biri Enver Paşa’ya komployu haber verince ceza olarak Yakub Cemil, kurşuna dizildi. Çok sonra Mustafa Kemal Paşa, Falih Rıfkı Atay’a anlatacağı anılarında, bu olayla ilgili de şunları söyleyecekti:

“O vakit tümenlerimden birine komuta eden Ali Fuad (Cebesoy)’a : Yakup Cemil asılmış. Sebebi de ben Başkomutan Vekili ve Harbiye nazırı olmadıkça kurtuluş yoktur demiş. Dediğini yapmış bile olsaydı, ben İstanbul’a gittiğimde birinci iş olarak Yakub Cemil‘i cezalandırırdım. Şayet ben, o ve onun gibiler tarafından iktidara getirilecek bir adamsam, adam değilim!”

Mustafa Kemal, 15 Aralık 1917 ve 5 Ocak 1918 tarihleri ortasında Veliaht Vahdettin Efendi’nin idaresinde Almanya’ya gitti. Burada Genel Karargâhı, Elsass Bölgesi’ni ve Kayzer II. Wilhelmm’i ziyaret etti. Alman Garp Cephesi’ndeki kimi aksaklıkları görmüştü. Gözlemlerinden sonra fikirlerindeki haklılığını daha da hissediyordu. Mustafa Kemal, bu seyahatten İstanbul’a ne yazık ki hasta olarak döndü. İki ay kadar tedavi gördükten sonra Haziran 1918’de, Viyana’ya gitti. Burada sanatoryumda bir ay yattı. Bir mühlet de bugünkü ismi ile Karlovy, o zamanki ismi ile Karlsbat’da kaldı. Bu ortada Sina Cephesi’nde, Mustafa Kemal Paşa’nın vaktiyle açıkça rapor ettiği durumlar bir bir yaşanmaya başlamıştı…

Sultan Mehmed Reşad’ın vefatı ile tahta Vahdettin’in çıkması üzerine 2 Ağustos’ta İstanbul’a döndü. 15 Ağustos’ta, 7. Ordu Kumandanı olarak Filistin Cephesi’ndeydi. Artık sona gerçek yaklaşılmıştı. Yıldırım Orduları Grubu’nun savaşacak gücü kalmamıştı. 20 Eylül 1918’de, Vahdettin’in başyaveri Naci Bey’e (Eldeniz) telgraf çekerek durumu bildirdi. Ateşkes istenmesini öneriyordu. Bir de yeni hükümette Başkumandan Vekili ve Harbiye Nazırı olarak vazife almak istediğini de bildirmişti. 6 Ekim’de, 7. Ordu Komutanlığı’ndan istifa etti. Ve Mustafa Kemal Paşa tekrar haklı çıkmıştı. 19 Eylül’de, Edmund Allenby komutasındaki İngiliz kuvvetleri, genel taarruza geçti. Üç ordudan oluşan Yıldırım Orduları kümesi, bu akın karşısında ağır bir mağlubiyete uğradı. 1 Ekim’de Şam ve 25 Ekim’de Halep düştü. Neyse ki Mustafa Kemal Paşa, İngilizleri, Halep’e durdurmuş ve bir savunma çizgisi kurmayı başarmıştı. Mondros Mütarekesi 30 Ekim 1918’de imzalandı ve çabucak sonraki gün öğlen vaki yürürlüğe girdi. Mütareke’nin 19. Unsuru diyordu ki, Yıldırım Orduları Kümesi Kumandanı Otto Liman von Sanders vazifeden alınacak ve yerine Mustafa Kemal Paşa getirilecekti. Bu hayli kısa bir vazife olacaktı. Zira Yıldırım Orduları ve 7. Ordu, 7 Kasım’da, kaldırıldı…

Mustafa Kemal Paşa, 10 Kasım 1918’de Yıldırım Kıt’alarının Komutasını 2. Ordu Kumandanı Nihat Paşa’ya bıraktı ve Adana’dan İstanbul’a hareket etti. 13 Kasım’da, İstanbul’da Haydarpaşa Garı’na ulaşmıştı. İşte Haydarpaşa’dan İstanbul’a geçerken boğazda düşmanın demirli savaş gemilerini görmüştü. O sihirli cümle orada döküldü dudaklarından: “Geldikleri üzere giderler!”

Evet, Osmanlı İmparatorluğu yenilmişti. Artık Mustafa Kemal’in ülkesi için daha çok planları vardı. Düşman hakikaten geldiği üzere gidecek, ülkeye de yenilik gelecekti…

(Yaveri Salih Bozok ile)

Mustafa Kemal Samsun’a çıkıyor

Mondros Mütarekesi’nin akabinde, Anadolu’da Kuvayı Ulusala ismiyle örgütlenen direniş hareketlerine başlanmıştı. Kurtuluş Savaşı’nın birinci savunma kuruluşu olmuştu. Mustafa Kemal Paşa, son misyon yeri Adana’dan ayrılmadan evvel Ulukışla’ya gelmiş ve birinci örgütlenmeyi başlatmıştı…

2 Şubat 1919’da, Mersinli Cemal Paşa, müfettiş olarak Anadolu’ya gönderilmişti. Doğudaki Osmanlı Ordularını mütarekenin şartlarına nazaran düzenlemekle vazifeliydi. Kasım 1918’de, İngiliz Yüksek Komiseri Amiral Calthorpe ve Fransız Yüksek Komiseri Amiral Amet, Osmanlı Hükümeti’ne nota vermişti. Doğuda Türklerin silahlanarak Hristiyanları öldürdüğünü söylüyor ve bir tedbir alınmasını talep ediyorlardı. İşte bu noktada Padişah Vahdettin, sorunu çözmek için işgal kuvvetlerinden aldığı notalar mucibince harikulâde yetkilerle donatarak Mustafa Kemal Paşa’yı görevlendirdi.

Mustafa Kemal’e doğduğu günü verecek, Kurtuluş Savaşı’nın başlatan o büyük gün Samsun’a çıkma vakti yaklaşıyordu. Mustafa Kemal, Samsun’a hareket etmeden evvel Vahdettin ile son bir görüşme yapmıştı. O son görüşmeyi de Falih Rıfkı Atay’a anlatacaktı. Vahdettin, Mustafa Kemal’e şöyle demişti:

“Paşa Paşa, şimdiye kadar devlete çok hizmet ettin, bunların hepsi artık bu kitaba girmiştir, tarihe geçmiştir. Bunları unutun, asıl artık yapacağın hizmet hepsinden önemli olabilir. Paşa Paşa, devleti kurtarabilirsin!”

Her ne kadar duydukları inanç dolu kelamlar olsa da, Mustafa Kemal, Vahdettin’in samimiyetinden emin olamıyordu. Çok geçmeden de onun İtilaf Devletlerinin siyasetine uyduğunu anlamıştı. Vahdettin yalnızca bu siyasete karşı gelen Türklerin yatıştırılmasını istiyordu; hepsi bu!

Ve o büyük gün geldi. Mustafa Kemal Paşa, 19 Mayıs 1919’da Bandırma Vapuru’na binerek, Kurmay Albay Refet Beyefendi (Bele), Kurmay Binbaşı Hüsrev Beyefendi (Gerede), Kurmay Albay Kazım Beyefendi (Dirik), Kurmay Albay ‘Ayıcı’ Mehmet Arif Beyefendi, Dr. Albay İbrahim Beyefendi (Talî Öngören), Dr. Binbaşı Refik Beyefendi (Saydam), Binbaşı Kemal Beyefendi (Doğan), Yüzbaşı Cevat Abbas Beyefendi (Gürer) ve Yüzbaşı Ali Şevket Beyefendi (Öndersev) ile birlikte Samsun’a çıktı. İşte o an ulaşılacak pek çok şeyin adımı da atılmıştı. Bugün Türk Kurtuluş Savaşı’nın fiili başlangıcı olarak tarihe geçecekti…

Bir hafta Samsun’da Mantıka Palas’ta kaldı. Bu süreçte bölgede meydana gelen çatışmaların sebebini araştırdı. Vahdettin’in verdiği misyon bilakis, işgalcilere karşı mahallî Kuvayı Ulusala örgütlerinin kurulmasını şahsen destekliyordu. Bir hafta sonra Havza’ya geçerek burada da 17 gün kaldı ve ayrılarak Amasya’ya geçti…

Amasya Genelgesi

Mustafa Kemal ve birlikte yola çıktığı arkadaşları, Havza’daki çalışmalarını tamamlamış ve 12 Haziran 1919’da Amasya’ya geçmişti. Burada bir genelge hazırlıyorlardı. Hazırlandıktan sonra Erzurum’da bulunan 15. Kolordu Kumandanı Kazım Karabekir’e göndererek onun da onayını aldılar. Mustafa Kemal Paşa, 22 Haziran’da, Kazım Karabekir Paşa, Ali Fuad Paşa (Cebesoy), Refet Beyefendi (Bele), Rauf Beyefendi (Orbay) ile birlikte Amasya Genelgesi’ni yayınladı. Genelgede, vatanın bütünlüğü ve milletin bağımsızlığının tehlikede olduğu, İstanbul Hükümeti’nin, aldığı sorumluluğu taşıyamadığından milleti yokmuş üzere gösterdiği anlatılıyordu. “Milletin istiklalini tekrar milletin azim ve kararının kurtaracak” diye ilan edilmişti. Ayrıyeten Anadolu’da her bakımdan inançlı olduğunu düşündükleri Sivas’ta bir kongre düzenleyeceklerini de bildiriyorlardı. Bu kongreye katılmak için her vilayetten 3 temsilcinin seçilip gönderilmesini ve seyahatlerinin bilinmeyen olması isteniyordu. Doğu vilayetleri için de Erzurum’da bir kongre toplanacak, Erzurum Kongresi üyeleri de Sivas’a gelecekti.

Genelge bütün mülki ve askeri kumandanlara da telgrafla ulaştırıldığında, İstanbul’daki işgal güçlerinin yansısını çekmişti. İngilizler, Mustafa Kemal’in İstanbul’a geri gelmesi konusunda devletin üzerindeki baskısını artırmıştı. Baskılara daha fazla karşı koymak mümkün değildi. Periyodun İçişleri Bakanı Ali Kemal Beyefendi, bir genelge ile Mustafa Kemal’in aslında çok güzel bir asker olduğunu; lakin İngilizlerin baskısı ile vazifesinden alındığını bildiriyordu.

Erzurum Kongresi

Mustafa Kemal Paşa, 23 Temmuz – 7 Ağustos tarihleri ortasında Kazım Karabekir Paşa tarafından toplanan doğu vilayetleri ile Erzurum Kongresi’ni gerçekleştirdi. Kongre üyelerinin ısrarıyla Osmanlı Ordusundan istifa etti ve Kongre Başkanlığı’na seçildi. Böylelikle misyondan alınmasının da bir değeri kalmamıştı…

Bu kongrede ulusal sonlar içinde vatanın parçalanamaz bir bütün olduğu, şayet İstanbul Hükümeti vatanı müdafaayı, bağımsızlığı sağlamayı başaramazsa süreksiz bir hükümet kurulacağı, Hristiyan azınlıklara siyasi hâkimiyet ve toplumsal dengeyi bozacak ayrıcalıklar verilemeyeceği, manda ve himayenin kabul edilemeyeceğine karar verildi!

Sivas Kongresi

Sivas Kongresi de, bütün yansılara karşın 4 -11 Eylül tarihleri ortasında toplandı. Alınan kararların sistemli bir biçimde uygulanması için bir de başkanlığına Mustafa Kemal Paşa’nın seçildiği Temsil Heyeti oluşturuldu. Bu kongrede, bütün ulusal cemiyetler, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ismi altında birleştirdi…

Kongrenin gündeminde, Mondros Mütarekesi’nin imzalandığı gün işgale uğramamış vatan topraklarının bir bütün olduğu ve birbirinden ayrılamayacağı vardı. Kuvayı Milliye’in tek kuvvet olarak tanınması ve bununla birlikte ulusal iradenin hâkim kılınmasının temel olduğu vurgulanıyordu. Osmanlı Mebuslar Meclisi, ulusal iradeyi temsil etmek üzere derhal toplanmalıydı. Ayrıyeten hükümet kararlarının meclisin kontrolüne sunulması da isteniyordu.

Burada bir de General Harbord’un, Mustafa Kemal Paşa ile yaptığı görüşmeden bir not da aktarmalı! I. Dünya Savaşı’’nda Genereal Pershing’in Kurmay Lideri General Harbord ve arkadaşları, Eylül 1919’da Sivas’a gelmişti ve burada Mustafa Kemal ile görüştü. Bu görüşme elbette savaşın izlerini taşıyordu. Epey uzun bir konuşmanın akabinde şunları söyledi:

“Ben bu göreve getirildiğim vakit Türk Tarihini okudum. Gördüm ki milletiniz büyük ordular hazırlamış, büyük kumandanlar yetiştirmiştir. Bunu yapan bir millet, kesinlikle bir medeniyet sahibi olmalıdır. Bunu takdir ederim. Lakin bugünkü vaziyetimize bakalım. Başta Almanya olmak üzere dört müttefiktiniz. Dört sene muharebe ettiniz, sonuçta mağlûp oldunuz. Dördünüz bir ortada yapamadığınız bir şeyi, bu vaziyetimizde tek başınıza yapmayı nasıl düşünebilirsiniz? Fertlerin intihar ettiğini vakit vakit görürüz. Artık de bir milletin intiharına mı şahit olacağız!”

İçinde bulunduğu durumun heyecanını saklamadan karşılıkları Harbord’u, Mustafa Kemal:

“Generale teşekkür ederim. Tarihimizi okumuş; milletimizin büyük ordular, büyük kumandanlar yetiştirdiğini, bunun için milletimizin bir medeniyete sahip olması lâzım geleceğini takdir ve kabul ediyor. Ancak şunu bilmesini isterim ki biz, emperyalistlerin pençesine düşen bir kuş üzere tedrici, sefil bir vefata mahkûm olmaktan ise babalarımızın oğlu sıfatıyla vuruşa vuruşa ölmeği tercih ediyoruz.”

Bu kelamlar dudaklarından dökülürken Mustafa Kemal, bir yandan da elleri ile pençeye düşmüş bir kuşu işaret edercesine avucunu sıkarak tedrici ve sefil mevtin formunu açıkça gösteriyordu. Artık bu, konuşmanın bittiğini gösteriyordu. Aslında söyleyecek pek fazla kelam de yoktu. Sessizce ayağa kalkan Harbord ve arkadaşları, “Biz de olsak o denli yapardık!” demeden edemediler. Yavaşça bir el sıkışmanın akabinde ayrıldılar…

Ve Türkiye Büyük Millet Meclisi açıldı

Mustafa Kemal Paşa ve onunla birlikte canla başla çalışanlar başarmıştı. Artık meclisi kurmanın heyecanını yaşama vaktiydi. Mustafa Kemal Paşa, 27 Aralık 1919’da Ankara’da heyecanla karşılandı. Bir yandan da Osmanlı topraklarının paylaşılması sürecinde son kademe yaşanıyordu. Tam da bu devirde “Amerikan Mandası” olarak lisana getirilen dış siyaset sorunu tartışılmış ve reddedilmişti. Artık bu halden sonra meclisin açılması kaçınılmazdı.

Mustafa Kemal, evvelce beri Meclis-i Mebusanı’ın işgal atındaki İstanbul’da bir meclisin tehlikede olduğunu düşündüğünden İstanbul’da değil, Anadolu’da toplanmasını istiyordu. Bu kanısını Temsil Heyeti’nin yaptığı toplantılarda da belirtti; lakin İstanbul fikri daha ağır basıyordu. Meclis-i Mebusan üyelerini belirlemek için Ali İstek Paşa Hükümeti Dönemi’nde yapılan seçimde Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Üyeleri, seçimi kazanmıştı. Temsil Heyeti’nin fikri seçilen milletvekillerinin, Meclis-i Mebusan’da, bir küme oluşturması istikametindeydi. İsmine da Müdafaa-i Hukuk demişlerdi. Fakat bu türlü bir küme kurulamadı. Lakin Temsil Heyeti, hazırladıkları Misak-ı Milli’nin, Meclis-i Mebusan’da kabul edilmesini sağlamıştı. Mustafa Kemal Paşa, Meclis-i Mebusan’a lider seçilmek ve Anadolu’da sürdürdükleri hareketin artık yasal olarak da tanınmasını istiyordu. Fakat Osmanlı Meclis-i Mebusanı, 18 Mart 1920’de İngiliz işgal güçlerince bastırıldı ve Temsil Heyeti milletvekilleri tutuklanarak sürgün edildi.

Bu tutuklanmanın akabinde Meclis-i Mebusan da kapanmıştı. Mustafa Kemal bu durum üzerine çabucak Temsil Heyeti’ni, temsili meclisi Ankara’da toplamaya çağırdı. 21 Nisan 1920’de yayımladığı bir bildiri ile meclisin 23 Nisan 1920’de açılacağını duyurdu. Ve nihayet 23 Nisan 1920 Cuma günü, Hacı Bayram Camii’nde kılınan Cuma Namazının akabinde meclis, dualar ile açıldı. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve Meclis-i Mebusan üyelerinden oluşan 324 milletvekili ile kurulan meclis, yaşanan zorluklar sonucunda 115 milletvekili ile açılmıştı. Çabucak tıpkı gün yapılan toplantıda, varoluşunun temelini “Egemenlik, kayıtsız kuralsız milletindir!” unsuru ile açılan meclisin isminin da “Türkiye Büyük Millet Meclisi” olmasına karar verildi. Bundan bu türlü Atatürk’ü her telaffuzunda kullandığı bu hali ile de birinci defa 8 Şubat 1921 tarihi Bakanlar Konseyi Kararnamesi’nde yazılı olarak “Türkiye Büyük Millet Meclisi” ismi kalıcılık kazanacaktı…

Parlamento geleneklerine nazaran, en yaşlı üyesi Sinop Milletvekili Şerif Beyefendi, Başkanlık kürsüsüne çıkarak yaptığı açılış konuşmasında bu denli vakit harcanmış emeğin üstüne gururla şöyle demişti:

“Bu Yüksek Meclisin en yaşlı üyesi sıfatıyla ve Allah’ın yardımıyla milletimizin iç ve dış tam bağımsızlık içinde alın yazısının sorumluluğunu direkt doğruya yüklenip, kendi kendisini yönetmeye başladığını bütün dünyaya ilan ederek, Büyük Millet Meclisi’ni açıyorum.”

Bu manalı açılışın akabinde 24 Nisan’da, yapılan ikinci toplantıda Mustafa Kemal Paşa, Meclis Başkanlığı’na seçildi. 29 Ekim 1923’te, Cumhurbaşkanı seçilene dek de vazifesini sürdürdü…

Hürriyet ve istiklâl benim karakterimdir!

Nihayet meclis açılmış, üzerinden bir yıl geçmişti bile. Hakimiyet-i Ulusala muhabiri, 22 Nisan 1921’de, Mustafa Kemal ile bir röportaj yaptı ve ona birinci yıl dönümünde meclisin açılış gününe özel hissiyatını soruyordu. Mustafa Kemal başını toplamak için birkaç dakika şöyle bir düşündü. Gömüldüğü koltuğundan gözleriyle sigarasından pencereye yanlışsız uzanan dumanı izledi. Uzun karşılığının bir kısmı şöyleydi:

“… Gerek millete ve gerek İstanbul’daki hükümete resmen diyorlardı ki: ”Mustafa Kemal’i tanımayınız; Mustafa Kemal’e emniyet ve itimat etmeyiniz. İtilâf devletlerinin Türkiye’ye karşı gösterdiği şiddet, onun yüzündendir.” Onlar bu türlü söylüyorlar.Ve ben bertaraf edildiğim takdirde, millet ve memleketin hariçten her türlü dostluğu ve yeterliliği göreceğini ileri sürüyorlar, efkârı bu suretle iğfale (yanıltmaya) çalışıyorlardı. Ben, bu teşebbüste ne kadar zehirli, lakin mâhirane bir kasıt olduğunu bütün vüzuhiyle (açıklığı ile) görüyordum…

İşte 23 Nisan cuma günü, öğlenden sonra takriben saat ikide Meclis binasının kapısından girerken, günlerden ve gecelerden beri bütün mevcudiyetimi işgal eden bu efkâr ve ihtilis salonunu dolduran milletvekillerinin emniyet ve itimad-ı nazarla (güvenli bakışlarla) bana mütevecih (yönelmiş) olduklarını gördüğüm vakit teşebbüsatımızın milletin âmaline (emellerine) büsbütün tevafukunu (uygunluğunu) bir kez daha idrâk ettim (anladım). Ve artık benimle fikir ve emelde müşterek milletin fikir ve emelini büsbütün temsil eden bu kadar arkadaşla birlikte çalışacağımdan mütevellit (doğan), büyük bir bahtiyarlık hisseyledim.”

Ve hepimizin hafızasına kazınan o cümleyi de bir sonraki soruda ekliyordu Mustafa Kemal ömrünü özetlercesine:

“Hürriyet ve istiklâl benim karakterimdir!”

Milli Gayret Devri

Artık meclis kurulmuş ve orijinal bir sayfa açılmıştı. Fakat bu sefer de meclisin oluşumunda öylesine tesirli Kuvayı Ulusala örgütleri sorun teşkil etmeye başladı. Aslına bakılırsa Ulusal Mücadele’nin en kanlı çatışmaları, sistemli orduya katılmayı reddeden Kuvayı Ulusala kümelerine karşı verildi…

İngiltere Başbakanı Lloyd George’a nazaran Yunanistan büyümeli ve İngiltere ile menfaatlerini birleştirmeliydi. Yunanistan, boğazları Avrupa’ya açık tutmalı, Akdeniz’de İngiltere’nin çıkarları doğrultusunda davranmalıydı. Buna mecburdu; İngilizler bu türlü istiyordu. I. Dünya Savaşı sonrası 10 Ağustos 1920’de, Paris’te, imzalanan Sevr Antlaşması’nın güç kullanılmadan uygulanamayacağı anlaşılmıştı. İtilaf Devletleri’nin bu türlü bir gücü yoktu. Onlar, Yunanları, yalnız Türk kentlerini alıp kendi coğrafyalarına katmak için değil, kendi menfaatlerini gütmek için de Anadolu’ya gönderiyordu. Bir yandan da İtilaf Devletleri birliği de çatırdamıştı. İtalya, Yunanların, Anadolu’ya yerleşmesinden açıkça rahatsızken, Fransa ise Suriye’deki toprak çıkarlarını kâfi görüyordu. Artık Yunanlar yalnızdı; kendi orduları ile Türklere boyun eğdirmek zorundaydı. Öte yandan Mustafa Kemal Paşa da, Yunanları yenerse Türkiye’yi kurtarmış olacaktı…

Yunan Ordusu, 6 Ocak 1921’de, Bursa’dan Eskişehir’e ve Uşak’tan Afyon’a iki koldan harekete geçmişti. 9 Ocak’ta İnönü mevzilerine kadar ilerlemişlerdi ki, Türk Ordusu karşısında ileri gidemeyeceklerini anladılar. 11 Ocak sabahı çekildiler. Birinci İnönü Muharebesi, sistemli ordunun kazandığı birinci zafer olması sebebiyle çok kıymetliydi. Halkın yeni kurulan orduya inancı artarken Kuvayı Milliye’den de orduya geçiş hızlanmıştı. Bir yandan da bu muvaffakiyet, tüm dünyanın ilgisini çekti. 26 Ocak’ta İtilaf Devletleri, Osmanlı Devleti’nin Londra’ya bir heyet göndermesini ve bu toplantıda Ankara Hükümeti’nin de temsilci olarak bulunmasını istemişti. Londra’da, Sevr Antlaşması’nda bilhassa Türklerin faydasına bir değişiklik yapılmasını görüşmek için 21 Şubat – 11 Mart tarihleri ortasında bir konferans verildi. Ne yazık ki Türkler faydasına bir sonuç çıkmadı ve çaba devam etti.

Yunanistan da, Londra Konferansı bitmeden Anadolu’ya yeni bir atağın hazırlıklarına başlamıştı. 23 Mart’ta, sabahın birinci ışıkları ile 3. Yunan Kolordusu’nun Batı, 1. Yunan Ordusu’nun da Güney Cephesi’nden harekete geçmesi ile Muharebeler başlamış oldu. 23 Mart – 1 Nisan ortasında devam eden İkinci İnönü Muharebesi de Türklerin zaferi ile sonuçlandı. İkinci bir zaferin yaşanması ile Fransızlar Zonguldak’tan, İtalyanlar da Güney Anadolu’dan askerlerini çekmeye başladı…

Türk Ordusu, İnönü Muharebelerinde savunma taktiğini çok güzel uygulasa da, Aslıhanlar – Dumlupınar çarpışmalarında şimdi atakta güçlü olamadığını göstermişti. Bu durum Yunanları bir defa daha harekete geçirdi. İnönü, Eskişehir, Afyon ve Kütahya ortasındaki çizgide bulunan Türk mevzilerine yüklenerek buraları işgal etmeyi ve sonunda Ankara’ya kadar ilerlemeyi istiyordu. Üstelik destek birlikleri ile de yeterlice güçlenmişti. 10 Temmuz’da taarruza geçen Yunanlar 20 Temmuz’a kadar devam etti. Ve sonunda Türk Ordusu’nu geri çekilmeye zorlamıştı. Mustafa Kemal, ordusuna Sakarya Irmağı’nın doğusuna kadar çekilmesini emretmişti. Böylelikle vakit kazanmayı planlıyordu. Maalesef bu savaşta Eskişehir, Kütahya, Afyon üzere stratejik bölgeler kaybedildi. TBMM’de adeta yas vardı. Bu yas ortamı peşi sıra sert tartışmaları da getiriyordu. Tekrar de şu da bir gerçekti ki, Yunanlar, Türk Ordusu’nu yok edememişti! Daha hiçbir şey bitmemişti!

Yine de Kütahya – Eskişehir Muharebeleri sonrasında Büyük Millet Meclisi içinde Mustafa Kemal’e karşı yansılar artmaya başlamıştı. Muhalefeti yöneltenler, Mustafa Kemal’e bir yandan da ordunun başına geçmesi konusunda baskı yapıyordu. Aslında niyetleri Mustafa Kemal’i Ankara’dan uzaklaştırarak Enver Paşa’nın iktidara gelmesini sağlamaktı. Bu niyeti güdenler aşikâr ki Mustafa Kemal’in zekasını pek hafife alıyordu. Mustafa Kemal Paşa, 4 Ağustos 1921’de, Büyük Millet Meclisi’nde yaptığı konuşmada Başkomutan olmayı kabul ettiğini; lakin Başkomutanlığın yarar sağlayabilmesi için TBMM’nin ordu ile ilgili yetkilerini 3 aylık bir mühlet için kendisinde toplayacak bir kanun çıkartılması gerektiğini açıkladı. Paşa, karşılığını çok açık bir halde vermişti. 5 Ağustos’ta oy birliği ile çıkartılan yasa ile Mustafa Kemal Paşa, TBMM Orduları Başkomutanı oldu…

Başkomutanlığa geçer geçmez çabucak yayınladığı Tekalif-i Ulusala Buyrukları ile halkı, ordunun donatılması için seferberliğe çağırdı. Aldığı yanıtla artık daha güçlüydü. Yalnızca ordunun değil, halkın da vazgeçmeye niyeti yoktu. Mustafa Kemal, 12 Ağustos’ta Polatlı’da teftiş sırasında attan düştü ve kaburga kemiği kırıldı. Canının acısı da bu duruma pürüz olamadı. Yunan Ordusu’nun, 23 Ağustos – 13 Eylül tarihleri ortasında gerçekleşen Sakarya Meydan Muharebesi’nde atak gücünün tükendiği görülüyordu. Türk Ordusu ani bir taarruzla Yunanları, Sakarya Nehri’nin doğusundan çıkardı. Bu  büyük zaferin akabinde Meclis, Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, 19 Eylül’de, oy birliğiyle Müşir, yani Mareşal rütbesine yükseltti. Ayrıyeten Gazi unvanı ile bundan bu türlü Gazi Mustafa Kemal Paşa olarak anılacaktı.

Bu muhaberenin akabinde Ankara Hükümeti ile Güney Kafkas Cumhuriyeti ortasında 13 Ekim 1921’de, “Kars Antlaşması” imzalandı. Artık doğu sonu büsbütün güvedeydi. 20